Маънавият ва тафаккур эркинлиги
4IS
вонлиги ва ривожданиш даражаси узаро фарк килади. Тугрн,
кейинги \олатга бу мамлакатларнинг табиий захиралари,
казилма бойликлари хам кучли таъсир курсатади. Лекин
ижтимоий-сиёсий баркарорлик йук, жойда катта бойлик-
лар хам тук, фаровон турмушга асос була олмайди.
Иктисодий тафаккурда ва муносабатларда эркинлик-
ка, бозор тамойилларига. ишлаб чикаришда илмий-тех-
ника тараккиётини жорий килишга мулжад олган мамла-
катлар нисбатан тез юксалди. Уларнинг айримлари (Жа-
нубий Корея, Сингапур, Малайзия, Тайвань, Таиланд ва
ш.к.) куп курсаткичлари, ахолисининг турмуш даражаси
буйича ривожланган Fap6 мамлакатларига якинлашиб
колди. Лекин иктисодий муносабатларни диний кадрият-
ларга мослаштиришга уринаётган, нафакат иктисодий
карашларни, концепцияларни, умуман тафаккурни ди
ний ёки бошка догматик карашлар, назариялар билан
чеклаб куйган мамлакатларнинг айримлари эса Уз ахоли-
сини очликдан саклащда хам кийналиб колмокдалар (Ши-
молий Корея, баъзи бир Осиё ва Африка мамлакатлари).
Анъанавий тафаккур — анча мураккаб, ранг-баранг кон
крет йуналишлардан и борат ходиса. Унда нисбатан алохида-
лашган фалсафий, илмий, диний, ахлокий,
ХУКУКИЙ,
эсте
тик карашлар, назариялар, таълимотлар ажралиб туради. Унда
ички зиддиятлар яккол кУзга ташланади. Анъанавий тафак
кур оламни идрок этишнинг, олам инъикосининг ички ях-
лит, универсал модели эмас. Лекин унга тизим сифатида
муштараклик, узига хос умумийлик, «универсаплик» бахш
этувчи тамойиллар мавжуд. Бу энг аввало хукмрон мафкура-
нинг догмалари ва фундаментал тушунчаларидир. Урта аср-
ларда улар диний мазмундаги, социалистик мамлакатларда
дунёвий мазмундаги тушунчалар булган. Анъанавий тафак-
курнинг «универсаллиги» шартлидир.
Бу тамойиллар, бизнинг назаримизда, к^'йидагилар-
дан ташкил топган:
1.
Анъанавий тафаккур хам, асотирий тафаккур синга-
ри, мазмунан авторитардир. Унда обрули шахе ва жамоа
фикри, давлат ва диний институтларнинг мафкуравий та-
лаблари, карашлари, коидалари хукмронлик килади. Бу
нафакат сиёсий, ижтимоий-икгисодий ва маънавий-ма-
даний хаётда, хатто илм-фанда, шу жумладан, баъзан та-
416
Абдура^им Эркаев
биатшуносликда хам намоён булади (илм-фанда, албат-
та, сал бошкачарок; куринишда. Совет даврида XX аср-
нинг 60-йилларига кадар мафкуравий талаблардан келиб
чшддб генетика ва кибернетика фанларининг чекланга-
нини эслаш кифоядир. Худди шундай чеклашлардан квант
физикаси фанини атом ва термоядро куролларини яра-
тиш, икки система уртасида авж олган куролланиш пой-
гаси сакдаб к;олган). Лекин анъанавий тафаккурдаги авто
ритаризм асотирий тафаккур авторитаризмидан фарк, кдла-
ди. А нъанавий тафаккурда турли ф алсаф ий, диний
окрмлар, мазхаблар, бадиий услублар вужудга келиб, та
факкур ранг-баранглик сари ривожланади. Аммо хар бир
янги таълимотнинг узи мазмунан авторитарликка, догма-
тизмга, мантилий далиллашда схоластика ва софистикага
асосланади ёки муайян даврдан кейин шунга интилади.
Айникса бу холат янги таълимотларнинг асосчилари
карашлари ва гояларидан хам купрок; уларнинг давомчи-
лари тафаккурига хос. Таълимот асосчисининг карашлари,
тафаккури камчиликлардан, тарихий чекланганликдан холи
булмаса-да, уз даври учун анча илгор, танкддий, ижодий
янгиликларга бойлиги, догматизмдан йироклиги билан аж
ралиб туриши мумкин. Аммо унинг давомчилари, эпигон-
ларига танкддийлик ва ижодий муносабат етишмайди. На-
тижада янги таълимот бирдан-бир хакикат сифатида тал-
кин килинади, унинг кучли томонлари хам, мавжуд
камчиликлари ва тарихий чегараланганлиги хам узаро
фаркланмасдан догматлаштирилади. Таълимот ижодий
ривожлантирилиш урнига хаётнинг турли масалаларига
боглаб тафсир кдлинади ва шархланади.
Платон ва Аристотель карашлари, таълимотлари бу-
тун урта асрлар давомида (Платон, айникса, Аристотель
таълимоти ислом фани ва маданияти юксалиши даврида
буюк аждодларимиз томонидан анча ривожлантирилди. Бу
энг аввало Форобий, Ибн Сино ва Ибн Рушдга тааллук-
ли. Лекин уша даврда хам ислом олимлари орасида хам
догматиклар к^п эди), марксизм-ленинизм совет даврида
догматлаштирилгани, энг обрели таълимотлар деб кабул
кдлингани бежиз эмас. Анъанавий тафаккур даражасида
бир таълимот иккинчи мухолиф таълимотни танкдд кдли-
ши мумкин ва амалда шундай булади. Лекин танкдцнинг
Do'stlaringiz bilan baham: |