S'ifivK хащ и маънавияти ривожининг тарихий босцичлари
165
и\олининг иш ончи аста-секин иш онм асликка ёхуд раци-
онал иш ончдан иррационал иш ончга айланди. И ж тимоий
фполлик урнини иж тимоий пассивлик, «муъжиза» кутиш
эгаллайди. Х алкнинг иж одкорлик гайрати, каш ф иётга и н -
тилиш и сусаяди. И жтимоий инерция кучаяди. Ж амият олка
ривожланиш Урнига Уз-Узини такрорлай бош лайди —анъ-
анавий жамиятга айланади.
Шарк; динлари маънавий ривож ланиш ни унинг мод-
дий асосларидан, моддий иш лаб чик;аришдан ажратдилар.
XVI асрдан бошлаб Ш аркнинг Рарбдан ортда колиш ининг
маънавий сабабларидан бири Шарк, иж тимоий-маданий
м^лжалларини инсоннинг ички камолотига, камсукумлик-
ка, сабр-к;аноатга каратилганидир. Янги ютукдарни кулга
киритишга, янги эхгиёжларни ш акллантириш га киш ини
буддизм, конфуцийчилик, даосизм, ислом ва бошк;а шарк,
глълимотлари — н а динийлари, на дунёвийлари - рагбат-
лантирмаганлар. (Христиан дини доирасида хам нисбатан
кжирок;, ортодоксал ок;имларнинг тараккиётга таъсири
\а ^ и д а ш ундай дей и ш м ум кин. М асалан , православие
оким ига мансуб халк;ар (ю нонлар, руминлар, болгарлар,
серблар, руслар, украинлар, белоруслар ва ш. к.) католик-
ларга нисбатан анча ортда крлдилар. Уз навбатида католи-
цизмда анъанавийликка мойиллик кучайиб кетган бир пайт-
да, протестантизм ок,ими пайдо булди. Fap6 миллатлари-
н инг деярли аксарияти икки окдм га — католикларга ва
нротестантларга булинади. Бир миллат ичида хам уларнинг
нротестантларга оид к^см и иж тимоий ва маданий жихат
дан кучлирок; ривожланган. Булар хак,ида китобнинг «Маъ
навият ва иктисодиёт» бобида суз юритилади.)
М аъ н ави яти м и з о н гн и н г, дунёк;араш нинг борли кка
нисбатан амалий муносабати сиф атида XV асрнинг охи-
ридан то XX аср бош игача ж ам иятни янгилаш ни, умуман
янгиланиш ни мулжал к;илиб олмаган, унга интилмаган.
Патижада XVI асрнинг иккинчи ярмида Туркистонда узил-
кесил анъанавий ж амият ш аклланди. Ш айбонийхонлар-
дан булмиш анча тараккийпарвар Абдуллахон II хам, куп
ободончилик иш ларини амалга ош ирган булса-да, ж ами-
ятни тарак;кдеёт том он буриб ю бора олмади. Ж ам иятим из
колокдикка махкум булди ва XIX асрни нг и к ки н ч и ярм и-
166
Абдурщим Эркаев
да мустамлакачилик исканжасига, мутеликка туш иб к °л -
ди ки , бу 130 йил давом этди. IX асрдан XVI асргача дунё-
нинг эн г тараккий этган халклари каторига кирган, ин-
сониятнинг уша даврда эн г куп д а\о л ар и н и етиш тириб
берган халким изнинг XX аср бошларидаги эн г пеш кадам-
лари, илгорлари — жадидлар — кримлик И смоил Гаспи-
ралининг мусулмон мадрасаларида 20 ф оиз (бор-йуги 20
фоиз!) дунёвий ф анлар Укитилсин, деган гоясини маъна-
виятдаги буюк инкдлоб деб кабул килди ва амалга ош ира
олмай куп кийналди. Улугбекдан кейинги беш асрда кай
д араж ада м аъ н ави й каш ш о к л ан ган и м и з, и н к и р о зи м и з
тубанлиги ш у мисолда \а м куриниб турибди.
Афсуски, ^озиргача ж ам ият аъзоларининг бир кисми-
да а нъанави й л и к ка мой ил л и к кисман сакланиб колган ва
у м устакиллигим изнинг м уста\кам лаш га. ш уб^асиз, ха-
лакит беради.
<и>
«У зга юртда хон булган дан. уз ю ртингда гадо бул* де
ган маколни икки хил тушуниш мумкин. Бир томондан,
унда о н а тупрокка, ватанга му^аббат акс этган булса, и к
кинчи том он д ан , туррунликка ва м а^аллийчиликка мо-
й ил л и к ифодаланган. шахеий ташаббус бугалиш и ахло-
кий меъёр даражасига кугарилган. Ахир узга юрт деганда
купинча у зо к мамлакат эм ас, 5—6 чакирим нарида ж ой-
лаш ган куш ни киш локдан кейинги ки ш лок тушунилган.
«Дарахт бир ж ойда вояга етади», «Узокдаги куйруадан
якиндаги Упка яхши» маколлари \а м худди шундай. «Кам-
тарга камол, м анманга завол» — ф акат яхши хулкни, одоб-
ни таргиб этмайди, ш унингдек, ижтимоий пассивликни,
бечораю мум инликни \а м ш акллантиради, киш ида ижо
бий маънодаги танкидий р у \н и сундиради.
Х алк м аколларини чукур та \л и л этсак, улар оркали
ота-боболаримизнинг эн г кучли ва э н г заиф томонлари-
н и билиб оламиз. Чунки маколлар маънавиятнинг воке-
лаш ган ш акллари, ахлокий меъёрлари, иж тимоий мулжал-
ларидир.
Тарихий ж араённинг мазмуни, куздан яш и рин саба-
б и я ти н и м аъ н ави ят би лан борлам асдан тула туш униш
ки йи н.
М устакиллик ш ароитида эн д и б и з м а\ал л и й ч и л и к ,
Do'stlaringiz bilan baham: |