115
qatoriga kiritiladi.
«Harajatlar tarkibi.......to’g’risidagi Nizom»da (V bo’limi 3§ «Moliyaviy
faoliyatdan olinadigan daromadlar», 3,5-modda«qimmatli qog’ozlarga
qilingan
investitsiyalar», shu’ba korxonalarga berilgan mablag’lar va shu kabilarni qayta
baholashdan olingan foyda, shuningdek, V. bo’limi, 3§ «Moliyaviy faoliyatga doir
chiqimlar», 3,4-modda «Qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar» (sho’’ba
korxonalarga berilgan"mablag’lar va shu kabilar)ni qayta baholashdan ko’rilgan
zararlar qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar va shu’ba korxonalarga
berilgan mablag’larni har chorakda (yilda) qayta baholash, ya’ni
ularni balansda
bozor bahosi bo’yicha aks ettirish tavsiya etiladi. Ammo, bunday hisob yuritish
siyosatiga qimmatli qog’ozlar bozori keng rivojlanganda erishilib, bozor qiymati
haqida muntazam axborotlar mavjud sharoitda bo’lishi mumkin.
Auditor sotib olingan qimmatli qog’ozlardan tashqari korxonaning o’zida
chiqarilgan qimmatli qog’ozlar saqlanishi ham mumkinligini bilishi zarur. Bunday
qimmatli qog’ozlar o’z jamoasi a’zolariga sotilguncha
yoki birjaga berilgunga
qadar 006-«Qat’iy hisobot blankalari» degan balansdan tashqari schyotda hisobga
olinadi.
Qo’shimcha daromad olish maqsadida ikkilamchi sotish uchun birjada sotib
olingan yoki jismoniy shaxslardan (masalan, korxona xodimi ishdan bo’shab
ketayotganida) sotib olingan korxona aktsiyalari 8620-«Sotib olingan xususiy
aktsiyalar - imtiyozli» schyotida hisobga olinadi va quyidagi buxgalteriya yozuvi
bilan rasmiylashtiriladi: Dt 8620-«Sotib olingan hususiy aktsiyalar -imtiyozli»
schyoti va Kt 5010. 5110-schyotlar - qimmatli kog’ozlarning harid qiymatiga.
Korhona aktsiyalarini ikkilamchi sotish quyidagicha aks ettiriladi:
1. Dt 5010, 5110, 5210, 5220 Kt 9220- ikkilamchi sotish qiymatiga.
2. Dt 9220 Kt 5610 (maxsus subschyot) qimmatli qog’ozlarning xarid
bahosi.
3. Dt 9220 Kt 9590 ikkilamchi sotish qimmatining xarid bahosidan oshgan
qismi.
Agar harid qiymati ikkilamchi sotish qiymatini yuqori bo’lsa,
u holda Dt
116
9690 Kt 9220 provodka tuziladi. Auditor bunday hollarda samarasiz moliyaviy
muomalalar amalga oshirilganligining ob’ektiv (balki sub’ektiv) sabablarini
aniqlash, oqilona ish yuritilganda investitsiyalashdan mumkin yo’qotishlar
qo’lamini aniqlashi va bu xaqda direktorlar kengashida yoki aktsiyadorlar
majlisida bildirishi zarur.
Boshqa korxonalarning ustav kapitaliga xissa qo’shish ko’rinishidagi
qilingan moliyaviy investitsiyalar auditi ushbu korxonalar
ustavlarini tahlil qilib,
daromad olish shartlarini hamda bunday investitsiyalar samaradorligining
to’g’riligi va hisobda to’liq aks ettirilganligini aniqlashdan iborat.
Shuningdek, vekselga berilgan qarzlar ham moliyaviy investitsiyalar bo’lib
hisoblanadi. Ular quyidagicha aks ettiriladi: Dt 0610, 5810 Kt 5110, 5210, 5220
vekselga berilgan qarz summasiga.
Veksellar ularda aks ettirilgan summalar, ya’ni nominal qiymati va sotib
olish bahosi o’rtasidagi farqdan daromad olish
maqsadida sotib olinganida
buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Dt 5810 Kt 5110, 5210, 5220 vekselning sotib olish qiymatiga.
Dt 5810 Kt 9590 vekselda ko’rsatilgan summa va sotib olish qiymati
o’rtasida farq daromadga olinganida.
Moliyaviy investitsiyalar boshqa korxonalar faoliyatida hissa qo’shib
ishtirok etish, aktsiyalar bo’yicha dividendlar va obligatsiyalar bo’yicha
daromadlar olish maqsadida amalga oshirilib, hisobda quyidagicha aks ettiriladi:
Dt 5110, 5220, 5220 Kt 9520, (9530)- olingan dividendlar (foizlar)
summasiga.
Daromadlarning to’liq aks ettirilganligini tekshirishda, ularning miqdori
buxgalteriyada hisobga olish maqsadida quyidagi
shart-sharoitlar mavjud
bo’lganda tan olinadi:
- korhona ushbu daromadlarni olish huquqiga ega;
- daromadlar summasi aniqlangan bo’lishi mumkin;
- muayyan muomala natijasida korxona iqtisodiy manfaatining ko’payishiga
ishonch bo’lganida.
117
Korxonaning moliyaviy investitsiyalardan olgan barcha daromadlari soliqka
tortish maqsadida ikkita guruxga bo’linadi:
- umum qabul qilingan tartibda realizatsiyadan tashqari daromadlar tarkibida
soliqka tortiladigan daromadlar (hamkorlikdagi faoliyatdan olingan daromadlar);
- maxsus tartibda soliqka tortiladigan daromadlar. Bularga aktsiyador -
korxonaga tegishli va bu qimmatli qog’ozlar egasining emitent - korxona foydasini
taqsimlashda ishtirok etish huquqini tasdiqlovchi aktsiyalar bo’yicha olingan
daromadlar;
- O’zbekiston Respublikasi davlat qimmatli qog’ozlari va mahalliy organlar
qimmatli qog’ozlari; O’zbekiston Respublikasi xududida tashkil qilingan boshqa
korxonalar ustav kapitalida hissa qo’shib ishtirok etishdan olingan daromadlar.
Bunday daromadlar belgilangan foiz stavka bo’yicha
soliqqa tortiladi va
daromadlarni to’lash manbalaridan to’lanadi.
Aktsiyalar bozor bahosining ular nominal qiymatiga nisbatan yildan-yilga o’sib
borishi ham korxona rahbariyatining oqilona ish yurtayotganligidan dalolat beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
