O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

Ruxni xom ashyodan ajratib olish asosiy texnologiyalar - 
sulfidli rux 
xom ashyosini bevosita erkin holatigacha tiklash mumkin. Masalan:
ZnS+H
2
=Zn+H
2
S
Ammo, kuchli tiklovchi moddalar H va SO samarador emasdir. Masalan, 
keltirilgan reaksiya uchun 1000 
0
S da muvozanat konstantasi teng:
Kp=Pzn * PH
2
S / PH
2
=2,1 * 10
-4
Bundan xulosa, yuqori harorat va bosimlarda ham tiklanish mahsulotlarini 
chiqishi judayam kam. Amaliyotda sulfidlarni oksidlantirish keyin afzalroqdir. 
Sanoatda ZSni ZnOga oksidlanishini pirometallurgik usul bilan amalga 
oshiriladi. ZnOni tiklanishi esa pirometallurgik yoki gidrometallurgik usullar bilan 
amalga oshishi mumkin. Oxirgi usul bo‘yicha ZnOni sulfat kislotasida eritib 
elektroliz yordamida erkin metall olinadi.
Ruxni sulfid boyitmasidan ajratib olish ZnS, ZnO va Znlarni xususiyatlariga 
bog‘liqdir. Ruxni oksid va sulfidi yuqori haroratda eriydi. Masalan, ZnS atmosfera 
bosimida 1200 
o
Sdan ziyod haroratda porlanadi va 2000
o
S gacha eriydi. ZnO esa 
1975
o
Sda suyuq holatiga o‘tadi. SHuning uchun Zn Sni ZnOga oksidlanishini 
yuqori haroratlarda katta tezlik bilan yuborilishi mumkin. Rux sulfidini 
oksidlanishi ekzotermikdir va jarayon uchun qo‘shimcha yoqilg‘i sarflamaydi. 
Ruxni oksiddan tiklash uchun ko‘p energiya sarflanadi. SHuning uchun 
pirometallurgik tiklanish yuqori harorat va tiklovchi moddaning miqdorligida olib 
boriladi. Elektrolitik tiklanish ham elektr quvvatini katta xajmda sarflanishi bilan 
bog‘liqdir. Metalli rux oson suyuq holatga o‘tadi – erish harorati 419
o
S, 907
o
S da 
bug‘ holatiga o‘tadi, shuning uchun pirometallurgik tiklanishda bug‘ holatida 
ajralib chiqadi. Piro va gidrometallurgik usullarni xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. 

---

134 
Pirometallurgik usulda yakunlovchi mahsulot bo‘lib g‘ovak kuydirma 
(kuyindi) olinadi. Kuydirish davrida modda oltingugurtni yo‘qotib, keyin qotishma 
shaklga o‘tadi. Qotishma olish uchun harorat 1300-1400
o
С gacha ko‘tarilishi 
kerak. Buni aglomeratsiya jarayonida amalga oshiriladi. Aglomerat keyinchalik 
qattiq uglerod yordamida tiklanadi. 
Gidrometallurgik usul bo‘yicha kuydirishni 900-1000
o
S da kuyindi-kukun 
olishga qaratiladi. Olingan kukun sulfat kislotasida eritiladi. Eritmadan rux 
elektroliz bilan erkin holatida ajratib olinadi, sulfat kislotasi esa regeneratsiya 
bo‘lib qaytadan tanlab eritishga yuboriladi. 
Rux boyitmasini yuqori haroratda oksidlantirish, hozirgi payitda, asosiy 
texnologik usuldir. Kanadada olib borilgan izlanishlar shuni ko‘rsatadiki rux 
sulfidini eritmadagi kislorod bilan ham oksidlantirsa bo‘lar ekan: 
ZnS + O
2
(eritmada) + N
2
S (eritmada) = ZnSO
4
+ S
o
+ H
2
O
Jarayon avtoklavda 100
o
С dan ziyod va umumiy bosim 10
5 
Pa dan yuqori 
sharoitlarda olib boriladi. Sanoatda bunday texnologiyani qo‘llash qiyindir. 
Texnologik sxemalarni tahlili shuni ko‘rsatib turibdiki, jarayon bir necha 
bosqichdan iboratdir. Amaliyotda esa, sxemalar ancha murakkabroqdir. 
Bunga ikkita sabab bor:
1) xom ashyoda mavjud bo‘lgan bir qator ruxga yo‘ldosh elementlarni 
ajratib olish kerakligi;
2) xom ashyoni qayta ishlash uchun tayyorlash jarayonlarini tashkil etish. 
Dunyo 
miqyosida taxminan 
20% 
pirometallurgik 
va 80% 
rux 
gidrometallurgik usullar bilan olinadi.