O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

Gazlar va changlar. 
Deyarli barcha pirometallurgik jarayonlar katta xajmda 
gazlar va changlar hosil bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Gazlar va changlar metallurgik 
pechlarda birga olib tashlanadi. Pirometallurgik jarayonlarning chang va gazlar 
atrof muhitni ifloslanishning asosiy manbasidir.
Shu sababdan gaz va changlarni tutish, qayta qo‘llash va zararsizlantirish 
zamonaviy metallurgik jarayonning asosiy masalasidir. 
Ajralib chiqayotgan metallurgik gazlar kimyoviy reaksiyalar borishi natijasida 
hosil bo‘ladigan texnologik gazlarga va yoqilg‘ini yonishi natijasida hosil 

---

65 
bo‘ladigan isitish gazlariga bo‘linadi. Ajralib chiqayotgan gazlarning tarkibi va 
miqdori to‘liq qayta ishlanayotgan xomashyo va qo‘llaniladigan dastgohning 
turiga bog‘liq.
Texnologik gazlarning asosiy komponetlariga SO
2
, CO
2
, CO va suv bug‘lari 
kiradi. Ayrim metallurgik jarayonlarda gazsimon xlor, marg‘imushli va boshqa 
kimyoviy birikmalar ajralishi mumkin. 
Yoqilg‘ini yonishida asosan CO
2
, CO va H
2
O kiradi. Shunindek ajralib 
chiqayotgan gazlarning tarkibida azot va erkin kislorod mavjud. Azot va kislorod 
yoqilg‘ini yonishi uchun puflanadigan havoning tarkibidan o‘tadi. 
Ko‘p hollarda metallurgik pechlarda ajralib chiqayotgan gazlarning harorati 
800 -1300 
0 C
tashkil etadi. 
Ajralib chiqayotgan gazlarning kompleks qayta ishlanashi o‘z ichiga 
quyidagilarni oladi: 
- qimmatbaho komponentlardan foydalanish, masalan sulfat kislota ishlab 
chiqarish uchun SO
2 
gazidan foydalanish; 
- gazlarning fizik issiqligidan foydalanish - issiq suv, bug‘, puflanadigan 
havoni qizdirish va h. uchun; 
- atrof muhitni himoya qilish maqsadida gazlarni zarasizlantirish va bir 
paytning o‘zida gazlarning tarkibidagi qimmatbaho moddlardan foydalanish. 
Metallurgik jarayonlarda hosil bo‘ladigan changlarni shartli ravishda dag‘al 
va mayin changlarga sinflash mumkin. 
Dag‘al changlarning hosil bo‘lishi, qayta ishlanadigan shixtaning mayin 
zarrchalarini yoki metallurgik qayta ishlash mahsulotlarini gaz oqimi bilan oli 
chiqilishi bilan bog‘liq. Dag‘al changlarning yirikligi va miqdori gaz oqimining 
tezligi va qayta ishlanadigan mahsulotning yirikligi bilan aniqlanadi. Odatda, 
dag‘al chang zarrachalarining yirikligi 3-10 mkm dan bir necha millimetrgacha 
bo‘ladi. Dag‘al changlarning kimyoviy tarkibi, ular hosil bo‘lgan xomashyoning 
tarkibi bilan bir hil bo‘ladi. Dag‘al changlar qayta ishlaga qaytariladi yoki jarayon 
mahsulotlari bilan birlashtiriladi. 

---

66 
Mayin changlar asosan onson uchuvchan komponetlarning (metallar yoki 
kimyoviy birikmalar) uchishi (bug‘lanishi) hisobiga hosil bo‘ladi. Hosil 
bo‘ladigan bug‘lar, gaz oqimi bilan olib chiqiladi va keyinchalik gazlarni 
sovutganda, 
qattiq 
zarrachalarni 
yoki 
suyuq 
tomchilarni 
hosil 
qilib 
kondensatsiyalanadi. Rangli metallurgiyada “vozgon” deb nomlanuvchi mayin 
chang zarrachalarining o‘lchami, hosil bo‘lish paytida, mikrometrning o‘n va 
yuzdan bir qismini tashkil etadi. 
“Vozgonlar” kimyoviy tarkibi bo‘yicha dastlabki xomayoshdan farq qiladi va 
tarkibida uchuvchan komponentlarni saqlaydi, masalan rux, kadmiy, qo‘rg‘oshin, 
germaniy, indiy. 
Gidrometallurgik jarayonlarning asosiy mahsulotlari