O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

metallotermik eritish
deyiladi. Bir qator engil va noyob metallar olishda 
metallotermik usuldan keng foydalaniladi. 
5. 
Reaksion eritish
qayta ishlanayotgan xom ashyo tarkibida bir vaqtning 
o’zida sulfid va oksidlarning o’zaro ta’siri natijasida metall olishga asoslangan: 
2MeO + MeS → 3Me + SO
2
Reaksiyali eritish usuli bilan mis shteynlarini konverterlash jarayonida 
xomaki mis va qo’rg’oshin olinadi. 
Tozalovchi eritish
olingan xomaki metallarni qo’shimchalardan tozalash 
maqsadida o’tkaziladi. Uning asosini, tozalanayotgan metall va aralashmalarning 
fizik–kimyoviy xossalaridagi farqlanishi tashkil qiladi. Rangli metallurgiya 
amaliyotida tozalovchi eritishning bir necha turi uchraydi: 
1) likvasion tozalash; 
2) distillyasion tozalash; 
3) oksidlovchi tozalash; 
4) xlorli tozalash; 
5) sulfidlovchi tozalash; 
6) karbonatli tozalash 
Ko’pgina hollarda oksidlovchi va likvasiyali tozalash usullari qo’llaniladi. 
Oksidlovchi (olovli) tozalash usuli, eritmaga oksidlab ishlov berilganda 
shlak tarkibiga asosiy metallga qaraganda kislorod bilan tez birikadigan keraksiz 
qo’shimchalarni o’tkazishga asoslangan. Bunday jarayonga misol qilib, misni 
olovli tozalashni keltirish mumkin. 
Likvasiyali tozalash - biri tozalanayotgan metall bo’lgan ikki faza hosil 
qilish va uni zichligi (likvasiya) bo’yicha bo’linishiga asoslangan. Keraksiz 

---

58 
qo’shimchalar bu vaqtda asosiy metallda erimaydigan boshqa bir fazada jamlanishi 
kerak. Zichligiga bog’liq holda tarkibida keraksiz qo’shimchalar bo’lgan faza 
yuzaga qalqib chiqadi yoki idish tubiga cho’kadi. Ikkinchi fazaning hosil 
bo’lishiga sabab, sovutish vaqtida keraksiz qo’shimchalarning tozalanayotgan 
metallda erishining pasayishi hisoblanadi. Likvasiya vaqtida fazalardan biri suyuq, 
ikkinchisi esa suyuq yoki qattiq bo’lishi mumkin. Likvasiyali tozalash usuli 
qo’rg’oshin metallurgiyasida keng qo’llaniladi. 
Distillyasiya – qayta ishlanayotgan metall komponentlarini ularning 
uchuvchanligiga bog’liq holda qaynash haroratidan biroz yuqori haroratda 
bug’latish (haydash) imkonini beradigan jarayondir. Distillyasiyali jarayonlar 
rudali xom ashyoni, shuningdek, metallarni tozalashda tez uchuvchan 
qo’shimchalarni ajratish yoki metall qotishmalarni ajratishda ishlatiladi. Tozalash 
maqsadida o’tkaziladigan distillyasiya rektifikasiya deyiladi. Distillyasiya 
jarayonlar yaqin vaqtgacha rux metallurgiyasida keng qo’llanilardi va hozirda bir 
qator noyob va engil metallar olishda ham qo’llanmoqda.