O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

 
9.4. Metalni temir-tersaklarini ishlatish 
Temir-tersaklarni ishlatish deyilganda, cho‘yan va po‘latni eritishda, xalq 
iste’moli mollari ishlab chiqarishda temir-tersaklarni metallurgik xom ashyo 
sifatida, hamda boshqa maqsadlarda qo‘llash tushuniladi. Qora metal temir – 
tersaklari va chiqindilari juda ko‘p hollarda aglomerat, elektroferro qotishmalar, 
cho‘yan, po‘lat, kimyoviy mahsulotlar, rangli metallar va keng iste’mol mollari 
ishlab chiqarishda, cho‘yan quyishda, hamda boshqa maqsadlarda ishlatiladi. 
Hozirgi kunda respublikamizda yig‘ilayotgan qora metal temir-tersak va 
chiqindilarni asosiy qismi (90 % dan ko‘proq) po‘lat ishlab chiqarishga sarflanadi. 

---

263 
Jahon amaliyotida qora metal temir-tersak va chiqindilari quyidagi 
jarayonlarda qo‘llanadi: 
1) metal chiqindilarini mayda qirindi shaklida shixtaga qo‘shib rudalarni 
aglomeratsiyalash jarayonida ishlatiladi. Bunda aglomerat tarkibidagi temir 
miqdori ko‘payadi va mustahkamligi oshadi. Bunday aglomeratlar marten 
pechlarida temir rudalari bilan birga ishlatiladi; 
2) elektroferro qotishmalar (turli xil markadagi legirlangan po‘latlar ishlab 
chiqishi kerak bo‘ladigan, boshqa elementlar bilan temir qotishmalarini 
aralashmalari, ishlab chiqarishda albatta uglerodlangan po‘lat qirindilari 
qo‘llaniladi. Bunda temir qotishma tarkibiga o‘tadi; 
3) kimyoviy mahsulotlarni bir qancha turlarini va rangli metallarni ishlab 
chiqarishda qora metall temir tersak chiqindilarini qo‘llash, texnologik jarayonni 
ajralmas qismi hisoblanadi. Bunda ikkilamchi qora metallar katalizator yoki filtr 
rolini bajaradi; 
4) bir qancha metallarni ishlab chiqarishda elementlarni ajratib olishda keng 
qo‘llanilmoqda, masalan, maxsus kombinatlarda nikel va kobalt ishlab chiqarishda 
legirlangan po‘lat chiqindilaridan bu elementlarni bir qancha markalari ajratib 
olinadi; 
5) yildan – yilga ikkilamchi qora metallardan xalq iste’mol mollari ishlab 
chiqarishda 
va 
sanoat 
miqyosidagi 
buyumlarini 
tayyorlashda 
keng 
foydalanilmoqda; 
6) qora metal temir tersak va chiqindilarini qurilish ashyolari ishlab 
chiqarishda keng qo‘llanilmoqda; 
7) qora metal temir – tersak va chiqindilarini asosiy qismi marten, kislorod 
konvertor, bessemir jarayonlarida temiri qotishmalarini olishda ishlatiladi; 
8) elektro pechlarda metall olishda legirlangan temir tersaklarni qo‘llash 
natijasida narxi qimmat bo‘lgan ferro qotishmalarni va boshqa legirlovchi 
materiallarni sarflash kamaytiradi; 

---

264 
9) quyuv cho‘yanini eritadigan va erigan shixtasini tarkibida po‘lat temir – 
tersaklarini 40 % gacha etkazish mumkin. Elektropech shixtasining tarkibiga 10 
% gacha cho‘yan qo‘shish natijasida yuqori uglerodli asbobsozlik po‘lati olish
mumkin. 
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, qora metal temir tersak va chiqindilarini 
asosiy qismi cho‘yan va po‘lat eritishda ishlatilmoqda. Buning bir qancha 
afzalliklari mavjud. Ikkilamchi qora metallarni ko‘p hajmda ishlatilishi natijasida 
rudalardan metal olish kamaymoqda, metall olishda ishlatiladigan turli xil 
qo‘shilmalarni (qimmatbaho ferro qotishmalar va bir qancha legirlovchi 
materiallar) sarfi kamaymokda. 
Metal olish davomiyligi kamaymoqda va metall tannarxi arzonlashmoqda. 
Korxona va sexlarning shlak chiqindixonalaridagi turli xil chiqindilarni qayta 
ishlashdan maqsad, chiqindilar tarkibidagi turli metallarni ajratib olish, 
chiqindixonalarni atrof - muhitga ta’sirini kamaytirishdir. Chiqindixonalardagi 
temir shlaklarini maydalangan shaklda bo‘lishi, ularning qayta ishlashdagi ayrim 
jarayonlarni chetlab o‘tishga olib keladi. Masalan, ularni sortlarga ajratish, qirqish, 
maydalash jarayonlarisiz qayta ishlash mumkin.