40
Май 2021 10-қисм
Тошкент
QARAQALPAQ TILINDEGI ADAM ATLARÍNÍŃ IZERTLENIWI
Zamira Óteniyazova
Tashkent mámleketlik agrar universiteti
Nókis filialı akademiyalıq liceyiniń
qaraqalpaq tili hám ádebiyatı páni oqıtıwshısı
Qaraqalpaqstan Respublikası
Hár qanday tildegi menshikli atlar sol tildiń leksikalıq quramınınıń úlken bir qatlamın
quraydı. Olar da tildiń pútkil rawajlanıw basqıshlarında qáliplesip baradı. Sol ushın házirge
shekem bir qatar túrkiy tillerinde onomastika boyınsha iri kólemli miynetler járiyalandı.
Onomastikanıń antroponimika tarawı adam atlarınıń mánisin, tariyxıy shıǵısın, qaysı tálge
tán ekenligin, qoyılıw
sebeplerin, qurılısın hám basqa da táreplerin arnawlı túrde úyrenedi.
Antroponimikada tek adam atların ǵana emes, familiya, áke atı, ataq (titul), jasırın (psevdonim),
laqap atların – qullası adamǵa baylanıslı qoyılǵan barlıq menshikli atlardı úyreniledi. Ol grekshe
anthropos
- «adam» hám
onyma
«at, atama, ism» mánilerin bildiredi.
Hár qanday tildegi menshikli atamanıń (adam atı, jer-suw atı) júzege keliwiniń óz aldına tariyxı
bar. Antroponimlerdiń tiykarǵı xızmeti adamlardı bir-birinen ajıratıp kórsetiw bolıp tabıladı.
Qoyılǵan at balanıń tuwılǵanınan baslap dúńyadan ótkenge shekem ózi menen birge jasaydı. Sol
ushın da tuwılǵan balaǵa at qoyıwdı xalqımız úlken qarız dep bilgen. Antoronimlerdi úyreniw
nátiyjesinde xalıqtıń tariyxı, úrp-ádet dástúrleri, dúnya tanımı, isenimi sıyaqlılardı biliwge boladı.
Bizge belgili, dúnyada xalıqlar, millerler, túrli tillerde sóylesiwshiler oǵada kóp. Solay eken,
olardıń hár biriniń ózlerine tán at qoyıw dástúrleri, ózgeshelikleri kózge taslanadı, hátteki ayırım
adam atların esitiwden onıń qaysı milletke tiyisli ekenin anıqlaw múmkin.
Qaraqalpaqsha adam atlarınıń da ózleriniń qoyılıw ózgeshelikleri hám dástúrleri bar. Ayırım
adam atları belgili bir maqsetlerge tiykarlanıp qoyılǵan bolsa, basqaları tuwılǵan balanıń tuwılıw
halatlarına, ornına, belgisi taǵı basqalarǵa arnalıp qoyıladı.
Qaraqalpaq onomastikası basqa túrkiy tillerine salıstırǵanda kesh izertlengen tarawlardan
esaplanadı. Qaraqalpaqsha adam atları haqqındaǵı eń dáslepki izertlewler hám
pikirler
N.A.Baskakovtıń miynetinde ushırasadı. Ol óziniń kólemli ilimiy miynetinde [1] birinshilerden
bolıp, qaraqalpaq onomastikasın izertlewdiń áhmiyetli ekenligin ayrıqsha kórsetip ótken edi.
Atalǵan miynettiń birinshi tomınıń sońında qaraqalpaqsha adam atlarınıń dizimin beredi.
Bunnan keyingi maǵlıwmatlar retinde qaraqalpaq xalqınıń tariyxı hám etnografiyası menen kóp
shuǵıllanǵan alım L.S.Tolstovanıń «Топонимы и этноними в антропонимы каракалпаков»,
«Антропонимия каракалпаков» degen maqalaların atap ótiwge boladı. Avtor onda qaraqalpaq
antroponimlerine semantikalıq jaqtan qısqasha sholıw jasaydı. Qaraqalpaqsha bir qatar adam
atların talqıǵa aladı.
Qarqalpaqsha adam atlarına baylanıslı bolǵan ayırım máseleler jergilikli alımlardıń
izertlewlerinde de sóz etildi. Atap aytqanda, prof. D.O.Nasırovtıń (L.S.Tolstova menen birlikte)
«Антропонимия каракалпаков» dep atalǵan maqalası qaraqalpaqsha adam atlarınıń, familiyalar-
dıń tariyxına hám tuwısqanlıq terminleriniń adam atlarınıń quramnda qollanılıw ózgesheliklerine
arnalǵan. Avtorlar bul maqalada qaraqalpaqsha adam atlarınıń semantikalıq klassifikaciyasın, ta-
riyxıy rawajlanıw basqıshların dálilli mısallar menen baylanıstıradı. Sonday-aq, J.Shamshetovtıń
miynetlerinde [2] qaraqalpaqsha adam atlarınıń quramındaǵı arablıq shıǵısqa iye bolǵan adam
atları, olardıń qollanılıwı, qurılısı, fonetikalıq ayırmashalıqları, tariyxshı O.Yusupovtıń «Alpamıs»
dástanındaǵı antroponimler hám etnonimler haqqanda oy-pikirler» atlı maqalasında Alpamıs,
Baybóri antroponimleriniń etimologiyası, prof. Q.Qoshanovtıń «Rus hám qaraqalpaq tilleriniń
óz-ara baylanısı máseleleri» atlı miynetinde qaraqalpaq tiline rus antroponimleriniń kelip kiriw
jaǵdayları, qollanılıw ózgesheliklerine túsinik berilgen.
Ótken XX ásirdiń aqırlarına kelip qaraqalpaq til biliminde antroponimlerdi arnawlı
ilimiy
baǵdarda úyreniw isine ayrıqsha kewil bóline basladı. Bul baǵdarda kandidatlıq dissertaciyalar tabıslı
qorǵaldı. Máselen, Yu.N.Xojalepesova «Прозвиша в система каракалпакской антропонимии»
degen temada kandidatlıq dissertaсiyasın qorǵadı. Onda qaraqalpaq antroponimleri quramındaǵı
laqaplar, olardıń qolınılıwı, leksika-semantikalıq ózgeshelikleri, grammatikalıq qurılısı keń túrde
sóz etiledi. Al, O.Sayımbetovtıń 1998-jılı «Qaraqalpaq tilindegi adam atlarınıń quramı hám qurılısı»
degen temadaǵı kandidatlıq dissertaciyası hám 2000-jılı baspadan shıqqan «Qaraqalpaq tilindegi
