O‘rganish mashqlari.
Amaliy ishlarni bajarish jarayonida talabalar har xil
buyumlar tayyorlar ekan, texnologiya usullari va harakatlarini bajarish bo‘yicha
mashq qilishni davom ettiradilar. Bunday mashqlar o‘rganish uchun tayyorgarlik
mashqlari deyiladi. Ish o‘rnini tashkil qilishga, asbobni sozlash, dastlabki
texnologiya usullari va harakatlarni o‘zlashtirishga, ko‘nikma va malakalarni
takomillash tirishga doir mashqlar mazmuniga ko‘ra bir-biridan farq qiladi.
Mashqlarga ta’lim uslubi sifatida qo‘yidagi talablar qo‘yiladi:
1. Mashqlar talabalarning ongli faoliyatiga asoslanadi. Ko‘nikma va malakalarni
hosil qilishda ohg katta rol o‘ynaydi. Texnologiya ta’limini tajribasi «Musqo‘llarni
o‘rgatish»ga ohgdan tashqari o‘rinish (MMI tizimi) muvafaqiyatga olib
bormasligini ko‘rsatdi.
2. Mashqlar va ularning elementlari qiyinligi ortib boradigan tartibda
joylashtiriladi. Har xil texnologiya operatsiyalarida bir xil elementlar (usullar,
harakatlar)ning o‘zi ko‘p uchraydi, ammo operatsiyalarning o‘zi qiyinligi
bo‘yicha farq qiladi.
3. Mashqlar paytida o‘z texnologiya harakatlarini kontrol qilishlari kerak.
Bunda dastlabki tayyorgarlikning to‘g‘riligiga katta ahamiyat beriladi. Beqaror
ko‘nikmalar yoki noto‘g‘ri ish usullari keyingi ta’lim uchun jiddiy to‘siq bo‘ladi.
SHu sababli o‘qituvchi talabalarning eng boshida texnologiya usullari, harakatlari,
operatsiyalarini to‘g‘ri bajarishlarini ko‘zatib borishlari kerak.
Amaliy ta’lim metodlari, og‘zaki hamda ko‘rgazmali metodlar bilan birgalikda
qo‘llaniladi, chunki har qanday mashg‘ulotlar avvalida albatta yo‘riqnoma berilishi
shart. Og‘zaki tushuntirish va namunalarni namoyish qilish, shuningdek bajarilgan
ish tahlili butun mashg‘ulot davomida ham davom ettiriladi.
6. Mutaxassislik fanlari darslarida muammoli ta’lim asoslari
Urganuvchilarni ijodiy imkoniyatlarini kengaytirish zaruriyati o‘qitish jarayoni
ga muammoli ta’limni joriy qilishni vujudga keltirdi. Muammoli ta’limdan ta’lim
ning barcha jabhalariga keng qullanila boshlandi. Muammoli ta’limni qullash sama
radorligini tadqiq qilish uning -talabalar aktivligini oshirish, o‘quv materialini ong
li idrok qilish nuqtai nazaridan amaliy ta’sirchanligini tasdiqlaydi hamda uni ta’lim
amaliyotiga keng joriy qilish zarurligini ko‘rsatadi. Buning sababi aynan mutaxas
sislik fanlari darslarida muammoli ta’limning samarasizligi emas, balkim uni qul
lashning ma’lum qiyinchiliklar bilan bog‘liqligidar. Bu qiyinchiliklarlardan biri
mutaxassislik fanlari buyicha o‘qituvchi kadrlar masalasi tugal hal qilinmagan
ligidir. Amaliyotchi o‘qituvchilar, hatto, maxsus ta’lim olmagan diplomli o‘qituv
chilar ham muammoli ta’lim g‘oyalarini joriy qila olmaydilar. Texnologiya ta’limi
yunalishi buyicha mutaxassislik fanlari darslarida muammoli ta’limni qullashga
oid uslubiy tavsiyalar deyarli yuq hisobi. Bularning hammasi mutaxassislik fanlari
darslarida muammoli yondashishdan deyarli foydalanmaslikka olib keladi, foydala
nilganda ham epizodik yusinda foydalaniladi va u ham har doim uslubiy jihatidan
to‘g‘ri bo‘lavermaydi. Bu degani mutaxassislik fanlari darslarida muammoli ta’
limdan foydalanishning iloji yuq degani emas. O‘zoq yilgi kuzatishlar va tajribalar
bu fikrni rad etadi, mutaxassislik fanlari darslarida muammoliylikdan foydalanish
mumkin va maqfsadga mevofiqdir. Bilish jarayoni muammolikka xosdir. Muam
moliylik atrofdagi predmetlarni, hodisalarni va jarayonlarni o‘rganish jarayonida
paydo bo‘ladigan ziddiyatlardan tuziladi. Mutaxassislik fanlari darslarida muammo
liylikdan foydalanish muammoli topshiriq quyish, muammoli vaziyatni tashkil
qilish, muammoni ifodalag, uni hal qilish, olingan natijalarni tekshirish va, nihoyat,
ularni umumlashtirish, tizimlashtirish va mustahkamlash iborat bo‘ladi. Muammo
li topshiriq savol, masala yoki amaliy ish shaklida berilishi mumkin. Etarlicha
ochib berilmagan savol, masala, topshiriq nomalumdan ma’lumga tomon yunalgan
bo‘ladi. Noma’lum faktni aniqlash yki ma’lkm hisoblashni talab qilmaydm, balki
sabab-natija bog‘lanishni yoritish va mohiyatni mantiqan isbotlashni nazarda tu
tadi. Muammoli amaliy topshiriqlar ham ma’lum va noma’lumlarni o‘z ichiga
oladi, ammo bular harakat usullari bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday topshiriqni baja
rish mobaynida yangi harakat usulini topishi yoki ma’lum usulni yangi sharoit
larda yullashi mumkin.
Mutaxassislik fanlari darslarida muammoli ta’limning muhim xususiyati shundan
iboratki, larga bilimlar tushuntirish-tasvirlashga asoslangan ta’limdagi kabi tayyor
holda bayon qilinmaydi, balki ular oldiga mustaqil hal etish uchun bitta yoki bir
qancha muammolar qo‘yiladi.
Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta’lim oluvchi faoli
yatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni ob’ektiv qarama-qar
shiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivoj
lantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo‘llashni ta’minlaydi. Muam
moli savol, vazifa, topshiriq va vaziyatlar yaratish va ularga echim topish jarayo
nida ongli, ijodiy, mustaqil fikrlashga o‘rgatiladi.
Muammoli ta’lim uchta usulni o‘z ichiga olib, ularlarning mustaqil ijodiy faolli
giga nisbatan qo‘yiladigan talablar asosida qo‘yidagi tartibda joylashtiriladi.
a) o‘quv materialini muammoli bayon qilish ;
b) izlanishga oid suhbat o‘tkazish;
v) tadqiqotchilar usullaridan foydalanish.
Muammoli ta’lim hozirgi davr talabiga ko‘ra iqtidorli larni ko‘paytirish va ularni
ijodiy ishlashga o‘rgatishga katta e’tibor berishdir.
Muammoli ta’lim mannashu vazifani bajarishda yordam beradi. Bu ta’lim
o‘qituvchining va talabalarning birgalikdagi faoliyatiga topshiriqlar sistemasi
tushunib olinadi, idrok etiladi va hal qilinadi. Bunda ta’lim quyidagi tartibda
amalga oshirilishi kerak: muammoli topshiriqni qo‘yish, uni hal qilish, olingan
natijalarni tekshirish va umumlashtirish, sistemalashtirish va mustahkamlash.
Masalan: buyumning biror qismiga ishlov berish turlari talabalarga ko‘rsatiladi va
buyumga ishlov berishda talabalarning o‘zlari buyumga ishlov berish usullarini
tanlab olishlari, sababini isbotlab berishlari muammoli vaziyatni vujudga keltiradi.
O‘qitishda o‘quv materiali mazmuni va mutaxassislik jarayonini analiz qilish
texnologiya ta’limi yunalishi buyicha mutaxassislik fanlari darslarida tegishli
sharoitlarda mos ravishda quyidagi ziddiyatlardan foydalanish mumkin.
1. Talabalarda mavjud bo‘lgan bilimlar tizimi bilan yangi bilimlar orasidagi
nomuvofiqliklardan kelib chiqaligan muammoli vaziyatlar mutaxassislik fanlarida
bunday vaziyatlar kupincha o‘zlashtirib olingan bilimlar bilan yangi faktlar yoki
ilmiy bilimlar va ulardan oldingi hayotiy, amaliy bilimlar orasidagi nomuvofiqlik
natijasida paydo bo‘ladi.
2. Konkret qaziyatda nazariy jihatidan mumkin bo‘lgan harakat usullaridan
eng muvofig‘ini tanlash qiyinligi bilan bog‘liq bo‘lgan muammoli vaziyatlar.
Kupincha bunday vaziyatlar biron bir jarayonni rejini tanlashda, texnologik jara
yonlarni tashkil etishda, jihozlarni nosozliklari sabablarini izohlash va hokozo
lardan paydo bo‘ladi.
3. Mutlaq yangi sharoitlarda mavjud bilimlar va harakat usullaridan foydala
nish zarurligidan kelib chiqadigan muammoli vaziyatlar.
4. O‘quv muammomini hal qilishning nazariy mumkin bo‘lgan yuli bilan
amalga oshirib bo‘lmasligi yoki tanlangan usulning maqchadga muvofiq emasligi
orasidagi nomunofiqliklardan kelib chiqadigan muammoli vaziyatlar. Bu xildagi
muamoli vaziyat, masalan, biror ishlab chiqarishga oid savollargajavob izlashda
vujudga kelishi mumkin.
5. Konkret ob’ekt bilan uning tasviri orasidagi nomunofiqlikdan kelib chiqadi
gan muammoli vaziyatlar.
6. Sxema va chizmalardagi tasvirlarning “statik” xarapkteri bilan ulardan
“dinamik” jarayonlarni o‘qish zarurligi o‘rtasiga ob’ektiv ravishda qo‘yilgan
ziddiyatlar natijasi sifatidaga mummoli vaziyatlar.
7. Harakatning xayoliy obrazi bilan amaliy harakat orasidagi nomunofiqlikni
aks etiruvchi muammoli vaziyatlar. lar yangi amalmy harakatni bajarishdan oldin
o‘z ongida uning obrazini yaratishlari kerak. O‘qituvchining harakatlarni tushun
tirishi va kursatishi, harakt usullarining instruksiyalar, kartochka topshiriqlar,
darslik va hokozolardagi tavsifi bunday obrazlarni yaratishning manbalari
hisoblanadi.
8. Oldingi tajribaning”psixologik tusiqlari”ni bartaraf qilish bilan bog’liq
muammoli vaziyatlar. Mavjud tajribaning yangi yangi bilimlari va harakat usul
larini o‘zlashtirish jarayoniga ijobiy va salbiy ta’sir kursatishi hammaga ma’lum.
O‘zlashtirilgan bilims va malakalarni saqlash tendensiyasi bilan ularni takomillash
tirish, yangilash zarurligi o‘rtasida kurash boradi. Ma’lum shart-sha roitlarda bu
ziddiyat muammoli vaziyatlarning manbaiga aylanadi.
9. Qarama-qarshi fikrlar vujudga kelishning natijasi sifatidagi muammoli
vaziyatlar.Konstruksiyalash va texnologik jarayonlarni tashkil etishda bir narsa
haqida: “Mumkin- mumkin emas”, - ratsional-noratsional” ,”ijobiy-salbiy”
qabilidagi ziddiyatli fikrlar aytiladi. Ulardan qaysi biri to‘g‘riligini isbotlash
vazifasi muammoli xarakterga ega bo‘ladi.
Mutaxassislik fanlarini o‘qitish jarayonida hosil bo‘lgan muammoli vaziyatlarni
quyidagi darajalar orqali baholash mumkin:
- Birinchi daraja nomustaqillik, faollik; bunda mavzu bo‘yicha beriladigan
savollar yuzasidan muammoli vaziyatni o‘qituvchi tashkil qiladi. Muammoni
bartaraf qilish yo‘llari ko‘rsatuvchi savollar yordamida talabalarni o‘ziga jalb
qiladi, talabalar muammoli vaziyat holatida bo‘lib, o‘qituvchini fikrlash faoliyatini
kuzatadi.
- Ikkinchi daraja yarim mustaqillik faoliyat; o‘qituvchi muammoli vaziyatni
hosil qiladi va talabalar bilan birgalikda muammoni hal qiladi. YA’ni o‘qituvchi
yordamida talabalar topshiriqlarni bajaradilar.
- Uchinchi daraja mustaqil faollik; o‘qituvchi muammoli vaziyatni vujudga
keltiradi, talaba esa mustaqil ravishda bu muammoni hal etadi, xulosani o‘qituvchi
bilan birgalikda chiqaradi.
- Turtinchi daraja ijodiy aktivlik; o‘qituvchi texnologiya topshirig‘ini qabul
qilishda muammoli vaziyat hosil qilish uchun sharoit yaratadi, lekin muammoli
vaziyatni talabalarning o‘zlari yaratadilar. O‘qituvchi faqat xulosa chiqarishga
yordam beradi.
Muamoli o‘qitishda muammoli topshiriqlar tizimni aktivlik va ongli o‘zlash
tirishi uchun imkoniyat yaratishi, ularning bir kamolot darajasidan boshqa – yuqori
roq va ijodiyroq darajasiga muntazam ravishda o‘tishini ta’minlashi kerak.
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar.
1. Metod tushunchasi qanday faoliyatni anglatadi?
2. Mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodlari qanday mazmun ega?
3. O‘qitish metodlari haqida pedagog va psixolog olimlarning qanday qarashlari
mavjud?
4. Umumiy holda mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodlari necha besh
guruhga bo‘lish mumkin?
5. Mutaxassislik fanlarini o‘qitishning qanday og‘izaki metodlari bor?
6. Mutaxassislik fanlarini o‘qitishning qnday kurgazmali metodlari bor?
7. Mutaxassislik fanlarini o‘qitishning qanday amaliy metodlari bor?
8. Mutaxassislik fanlarini o‘qitishning qanday muammoli ta’lim metodlari
mavjud?
Do'stlaringiz bilan baham: |