muloqotida yuzaga chiqqan xarakter xususiyatlarini anglashga yordam beradi.
Umidaning bir chetda hovuchini og`ziga tutib, og`ir-ogi`r nafas olib turgan bo`lsa
ham, o`zini qiziqtirgan yigitni ko`rib qaqillab kulishi kommunikantning ruhiy
holatini aniqlashtirib beradi. Qizning bu holatga tushish sababi Tilovga bergan
savolida ayonlashadi. Umida Tilovga befarq emas. Yigitning e‟tiborini tortish
40
1. Umida tomonidan aytilgan
“Mendan xafasiz-a?” gapi so`roq mazmunini
emas, balki “xafa bo`lmaslik” istagini ifodalab kelgan.
2. “Nega?” so`ro`q gapi to`liq shakllanmagan bo`lsa ham (aslida, to`liq
shakli “Nega xafa bo`lay?” yoki “Nega xafa bo`lishim kerak?” tarzida bo`lishi
kerak), Tilovning, odatdagidek, noma‟lum narsani aniqlashtirishga bo`lgan
qiziqishini emas, adresant murojaatiga ijobiy mazmundagi “xafa emaslik”
munosabatini anglatadi. Bu “Xafa emasman” yoki “Xafa bo`lganim yo`q”
ko`rinishlaridagi darak gaplar orqali ifodalanishi ham mumkin.
3. “Tixon nima degani?” so`ro`q gapida Tilov uchun noma‟lum narsa yoxud
shaxs haqida ma‟lumot olish mazmuni mujassam.
4. Jamshidning “Umida sizni Tixon dedimi?” degan gapi vaziyatni
aniqlashtirish va tasdiqlab olish mazmunini bildiradi.
Ma‟lum bo`ladiki, so`roq gaplarning muloqotda qo`llanilishi ularning
grammatik tabiatidan farqli turli xil pragmatik mazmun va vazifa kasb etganligidan
dalolat beradi. Muloqot kechgan nutqiy vaziyat bunda muhim ahamiyat kasb etadi.
Sababi, muloqot yuzaga kelgan nutqiy vaziyat lisoniy birliklar tanlanishiga ta‟sir
qiladi. Yuqoridagi diskurs yoshlarning muloqoti o`yin vaziyatida yuzaga
chiqqanligini va bu pragmatik vaziyat o`yinga tortish, e‟tiborni jalb etish, istakni
ifodalash, ma‟lumot olish va tasdiqlash kabi pragmatik mazmundagi so`roq
gaplarning shakllanishiga sabab bo`lganligini ko`rsatadi.
Sh.Xolmirzayevning “Tabassum” hikoyasida so`roq gaplar qo`llangan
quyidagi muloqot diqqatimizni tortdi:
“Shunda oldidan bir kiyik chiqib qoldi. Keyin bir ovchi ko`rindi. Kiyik
Jalildan hurkib, ovchiga burildi. U otib oldi. Jalil chopib borib, kiyikning oyog`ini
bosib turdi. Ovchi so`yib halolladi. Keyin Jalil:
− Og`a, bizdan hurkib sizga yo`liqdi, tanimizni bermaysizmi?-dedi.
− Kimsan o`zing?
− Bu dunyoda otasi o`lmagan kim bor, onasi o`lmagan kim bor?
− Kimsan? Kimlardan bo`lasan? Nima qilib yuribsan?
41
− Tagi yetimman, og`a... Lekin otamiz beli baquvvat odam o`tgan. Undan
besh-o`nta ushoq mol bir cho`ponning qo`lida qolgan deb eshitar edim... Mana,
fursati yetdi deb shuni qidirib chiqdim. Topsam, insof qilsa...
− Bosmachilar yeb ketgan bo`lsa-chi?
− Teshib chiqsin.
− Qizillar yegan bo`lsa-chi?
− Og`a, yetimning haqiga kim ko`z olaytirsa, topadi...
− Oti nima ekan u cho`ponning?
− Shuni bilmayman-da... Bir cho`pon deyishdi. Otam o`lim oldida tildan
qolgan edi.
− Shuni izlab yuribsan?” [49, 119]
Muloqot ishtirokchilari tomonidan hosil qilingan so`roq gaplar o`nta, lekin
ularning pragmatik xususiyatlari ham shunday miqdoriy ko`rsatkichga egami? Bu
muloqotda so`roq gaplar bajargan vazifalarni aniqlash natijasida ma‟lum bo`ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: