O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

 
6-mа`ruzа 
Mavzu: Temir va uning qotishmalari 
Reja 
1.
Umumiy ma’lumotlar 
2.
Temir va uning xossalari 
3.
Sementtit va uning xossalari 
Barcha metallarning qora va rangdor metallarga bo’linishi o’rta maktab ximiya 
kursidan ma’lum. Qora metallarga, asosan, temir va uning qotishmalari kiradi. Temir 
qotishmalaridan eng muhimlarini hozirgi zamon mashinasozligining asosi bo’lgan 
pulat 
bilan 
cho’yan 
tashkil etadi. Pulat bilan cho’yan esa 
temir
-
uglerod qotishmalari 
deb 
ataladi. 
Pulat bilan cho’yan o’z tarkibi jihatidan murakkab, ya’ni ko’p komponentli 
qotishmalardir. Ammo ularning tarkibiga ikkita asosiy komponent - temir (Fe) va uglerod 
(C) kiradi, shuning uchun bu qotishmalarni temir-uglerod qotishmalari deb qarash 
mumkin. 
Temir-uglerod qotishmalarining tuzilishini, bu qotishmalar qizdirilganda, sovutilganda 
va boshqa usullar bilan ishlanganda ularda qanday protsesslar sodir bo’lishini o’rganish 
sohasida rus olimi D.K.CHernovning kashfiyotlari tufayli po’lat va cho’yan ishlab 
chiqarish hamda ularni termik ishlash puxta ilmiy asosga ega bo’lib qoldi. 
D.K.CHernovning tatqiqotlari temir-uglerod sistemasining holat diagrammasini, 
shuningdek, temir-uglerod qotishmalarini o’rganishga asos bo’lib va metalshunostlik fani 
paydo bo’lishga olib keldi. 

---

D.K.CHernovqattiq xolatdagi pulatlar sodir bo’ladigan o’zgarishlarni kashf etdi va 
pulatlar kritik nuqtalar mavjudligini va bu nuqtalarning uglerod miqdoriga bog’lik 
ekanligini kursatdi, yahni temir-uglerod diagrammasi to’g’risida dastlabki tushunchalar 
berdi. 
Kritik nuqtalar kashf etilishidan oldin, pulatqizdirilgan va sovutilgan unda nimalar 
sodir bo’lishi ma’lum emas edi. SHu sababli pulatlarni termik ishlash natijalari xilma-xil 
chiqardi. 
1668 yida D.K.CHernov pulatdan tup stvollarini ishlab chiqa-rishni tekshirar ekan, 
pulatdan kritik nuqta 
a 
va kritik nuqta 
b 
borligini aniqladi. CHernov tahbiri bilan aytganda 
a 
nuqtaning ahamiyati shundan iborat (105-rasm): «Platqanchalik kattiq bulma-sin, u 
a 
nuqtadan pastqizdirilganda,qanchalik tez sovutilishigaqa-ramay toblanmaydi; aksincha, u 
ancha yumshoqroq bo’libqoladi va uni aralash oson bo’ladi». 
b 
nuqtaning ahamiyati 
shundan iboratki, «po’latning temperaturasi 
b 
nuqtagacha ko’tarildi po’lat massasi 
donador (kristall) xolatda mumsimon, yahni amorf xalatda o’tadi». 
Diagrammada 
a
nuqta po’latdagi ugle-rod miqdoriga bog’liq emas, 
b 
nuqta esa uglerod 
miqdorining ortishi bilan pasayadi; 
b
nuqtadan yuqori temperaturadagina po’latning 
strukturasi batamomaustenitga aylanadi, binobarin, 
b 
nuqtadan pas-tda po’lat 
toblanmaydi. s s s ichziq likvidus chizig’i bo’lib, s X chiziq solidus chizig’idir. 
D.K.CHernov 
a 
va 
b 
kritik nuqtalarni po’latning cho’g’lanish ranglarigaqarab 
topilgandi. Fraitsuzolimi F. Osmond Le-SHatelg’e pirometridan foydalanib, bu kritik 
temperaturalarni o’lchadi va kritik nuqtalardan o’tishda po’lat strukturasida bo’ladigan 
o’zgarish-larning harakterini aniqlab, asosiy strukturalarga nom berdi. 
Temir uglerod qotishmalarini tozalash usullari va tekshirish metodlari takomillasha 
borgan sari diagrammadagi muozanat chiziq-lari vaziyatining yanada yakinlanishi 
shubxasizdir. 
Temir-uglerod sistemasiningxolat diagrammasini o’rganish amalliy jixatdang’oyat 
katta ahamiyatga ega, chunki po’lat xamda cho’yan-ni termik ishlash va texnologik 
protseslarning boshqa bahzi turlari ana shu diagrammaga asoslanadi. 
Temir uglerod bilan birikib, bir necha xil ximiyaviy birik-ma:g’e3S,g’e2S,g’eS va 
boshqalarni hosilqiladi. Temir-uglerod sis-temasining xolat diagrammasi to’rtinchi tip 
xolat diagrammalari jumlasiga kiradi va yuqorida tilga olingan ximiyaviy birikmalar oid 
chiziqlar vositada bir necha diagrammaga bo’linadi. Amalda ishlatiladigan temir-
uglerodqotishmalarining tarkibida ko’pi bilan 5% uglerod bo’ladi. Bundan tashqari 6,67% 
dan ortiq uglerod bo’lganqotishmalarni xolat diagrammalari yaxshi tekshirilmagan. 
SHuning uchun bizg’e-S xolat diagrammasining temperaturasidang’e3S* gacha 
bo’lganqismining ko’ribchiqamiz va bunda temir bilang’e3S ni sistemasini komponentlari 
deb xisoblaymiz. 
Temir va uning xossalari. 
Temir xechqachon mutlaqo toza xolatda bo’lmaydi,unga xamma vaqt boshqa 
elementlar aralashgan bo’ladi. Xozirgi vaqtda ilmiy tek-shirish ishlari uchun tarkibida 
0,01% va,undan xam kam temir hosilqilish usuli topilgan. Bunday temirni tekshirishga 
juda kamdan-kam xollardagina extiyoj tug’iladi.kupchilik xollarda