Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norqulov o zbekiston tarixi

II
28

---

urug‘lardan iborat qoraqalpoq xalqining shakllanish jarayoni 
nihoyasiga yetgan. Bu xalq olti qabila (xitoy, qipchoq, kenagas, 
mang‘it, qo‘ng‘irot va m o‘yten) negizida shakllangan. 
Qoraqalpoq xonligining 
Qoraqalpoq davlatchiligi no‘g‘ay (man- 
tashkil topishi 
g‘it)lar yetakchisi Idigu (Edigey) bosh-
chiligida XIV asr oxirlarida tashkil etilgan 
N o ‘g‘ay xonligidan ( 0 ‘rdasidan) boshlanadi. 1419-yilda Idigu 
0
‘ldirilgach, taxt uchun kurash kuchayib, xonlik kuchsizlanadi. XVI 
asming ikkinchi yarmida N o‘g‘ay xonligi 3 qismga — Olti ul o‘rdasi, 
Kichik o‘rda va Katta o‘rdaga bo‘linib ketgan.
XVII asming boshlarida no‘g‘aylar Volga va Yoyiq daryolari 
bo‘ylariga bostirib kelgan jung‘orlar (qalmoqlar) tomonidan tor- 
mor etiladi. N o‘g‘aylar Qrimga ko‘chib ketishga majbur bo‘lganlar. 
Ularning Olti ul o‘rdasi tarkibiga kiruvchi qoraqalpoqlar esa Oral 
va Sirdaryo bo‘ylariga kelib o‘mashadilar.
Qoraqalpoqlar ijtimoiy hayotida biylar va botirlar (harbiylar 
boshlig‘i) muhim o ‘rin tutgan. Biylar qoraqalpoq urug‘lariga 
boshchilik qilganlar, shuningdek, qo‘shni xalqlar bilan muno- 
sabatlarda o‘z urug‘i yoki qabilasi nomidan vakil sifatida qatnash- 
ganlar. XVI—XVII asrlarda qoraqalpoqlar yo Buxoro xonligiga, 
yo qozoq xonlariga tobe bo‘lgan.
XVIII asr boshlariga kelib Sirdaryo bo‘yida yashovchi qora­
qalpoqlar birlashish jarayonida Sig‘noq va Jonkent singari qadimiy 
qo‘rg‘on-shaharlar tayanch b o ‘lgan. Qoraqalpoqlarning birla- 
shuvida Kuchukxon, Taburchak va G ‘oyib sultonlar muhim 
ro‘l o‘ynaganlar. Buning natijasida 1714- yilda Sirdaryobo‘yi qora- 
qalpoqlari o‘z yetakchilari Eshmuhammad (Eshimxon) bosh- 
chiligida davlatga — qoraqalpoq xonligiga birlashtirilgan. Bu davlat 
Sirdaryoning quyi oqimi, Volga b o ‘ylari jung‘orlari, Boshqird 
ulusi va Kichik juz qozoq xonliklari bilan chegaradosh edi.
1723-yilda jung‘orlar bostirib kelib, Sirdaryoning o‘rta qismini 
egallagach, qoraqalpoqlar yana ko‘chishga majbur bo‘ladi. Ko‘chish 
oqibatida qoraqalpoqlar ikkiga b o ‘linib ketdi, bir gumhi Sir­
daryoning yuqori oqimi — Toshkent tomonga, ikkinchi guruhi 
Sirdaryoning quyi oqimiga borib joylashdi. Shu tariqa qoraqalpoqlar 
shartli ravishda „yuqori qoraqalpoqlar44, „quyi qoraqalpoqlar“ga 
b o 4linib ketdi. Quyi qoraqalpoqlar Sirdaryo bilan Amudaryo 
o 4rtasidagi b o 4sh yotgan yerlarga ham o 4rnashib, bu yerlarga 
Quvondaryodan suv chiqarib, dehqonchilik bilan shug4ullandilar.

---