|
Boshqaruv hokimiyatini
Boqi M uham m ad (1601 1605) m am -
mustahkamlash uchun
lakat sarhadlari jipsligini m ustahkam -
kurash
lash, boshqaruv tizim in i izga solish
u c h u n k o ‘p urindi. 1602-yilda E ron
safaviylariga zarba berib, Balxni kuch bilan b o ‘ysundirdi va ukasi
Vali M uham m adni hokim etib tayinladi. 1603-yilda E ron
safaviylarining Balxga hujum qilgan qo‘sliinlarini mag‘lubiyatga
uchratdi. Boqi M uham m ad Toshkent uchun qozoq sultonlariga
qarshi kurashdi. 1604-yilda qozoq xoni K eldim uham m ad
q o ‘shinlarini m am lakat hudu d id an haydab chiqarib, qator
hududlarni Buxoro xonligiga b o ‘ysundirdi.
1605-yilda Boqi M uham m ad vafot etgach, uning ukasi Vali
M uham m ad taxtga o‘tqizildi. Ichki kurash yana avj oldi. Qabila
beklari xon hokimiyatiga b o ‘ysunmay, muxolifatchilikni kuchay-
tirdilar. Buxorolik amirlar xonga qarshi isyon uyushtirganligidan
xabar to pgan Vali M u h am m ad farzand larin i olib E ronga
qochadi. Amirlar taxtga Boqi M uhammadxonning o ‘g‘li Imom -
qulixonni (1611—1642) o ‘tqizdilar. U Vali Muhammad boshlab
kelgan Eron qo‘shinlarini tor-m or keltirib, mamlakat musta-
qilligini saqlab qoldi. Vali M uhamm ad asir olinib, qatl etildi.
Imomqulixon Toshkent va xonlikning shimoli-sharqiy chegaralari
u c h u n qozoqlar, asosiy negizi o y ro tlard an kelib ch iq qan
jung‘orlar va qalmiqlarga ham da qoraqalpoqlarga qarshi muvaffa-
qiyatli kurash olib bordi. 1613-yilda Toshkent yerlarini egallagan
qozoqlarga hujum qilib, Toshkentni o ‘z tasarrufiga kiritdi. 0 ‘g‘li
Iskandar Sultonni Toshkent hokimi etib tayinladi. Iskandar
Sulton boj, xiroj va boshqa soliqlami ko‘paytirib, aholiga qattiq
zulm o‘tkazdi. Bunga qarshi Toshkentda qo‘zg‘olon ko‘tarildi va
Iskandar Sulton oldirildi. Bu voqeadan xabar topgan Im om
qulixon Toshkent ustiga qo‘shin tortdi. Q o‘zg‘olonchilar ayovsiz
jazolandi, Iskandar xuni uchun aholi qirg‘in qilindi.
Imom qulixon davrida markaziy davlat hokimiyati nisbatan
mustahkamlandi. Imom qulixondan keyin taxtni egallagan N odir
M uham m ad (1642—1645) davrida ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik
yana kuchaydi. Xonning o ‘zi mamlakatning asosiy viloyatlarini
12 nafar o ‘g ‘li, 2 nafar jiyani va nabirasiga mulk qilib taqsimlab
berdi. Oqibatda davlatchilik asoslarini zaiflashtirdi. 1645-yilda
qozoqlar yana M ovarounnahrga yurish qilib, X o‘jandgacha yetib
keladilar. N od ir M uham m ad ularni quvib chiqarish uchun
o‘g ‘li Abdulaziz boshchiligidagi katta qo‘shinni safarbar etadi.
X ondan no ro zi b o ‘lgan b ir guruh am irlar yurish davrida
Abdulazizni xon deb e ’lon qiladilar. Abdulaziz Buxoroga keladi,
aslzodalar uni taxtga o ‘tqizadilar.
N odir M uham m ad Balxga qochib ketadi va toj-u taxtni
qaytarib olish maqsadida H indiston podshohi temuriyzoda Shoh
Jahondan yordam so‘raydi. Shoh Jahon Balx viloyatini o‘ziga
b o ‘ysundirish m aqsadida u yerga o ‘g‘illari M urodbaxsh va
Avrangzeb boshchiligida katta qo‘shin yuboradi. N odir M uham
m ad Shoh Jahon o ‘g‘illari yordamga emas, Balx viloyatini
egallash uchun kelayotganini bilgach, ularga qarshi chiqadi.
M aymana yo‘lida b o ‘lgan jangda N odir M uham m ad yengilib,
Eronga qochadi va shoh Abbos huzurida panoh topadi.
1647-yilda Shoh Jah o n o ‘g ‘illari Balxni egallaydi. N o d ir
M uham m ad shoh Abbos yordamida Balxni qayta egallaydi. Bu
voqealardan tashvishga tushgan Abdulazizxon ukasi Subhonquli
yetakchiligida Balxga katta qo‘shin yuboradi, 1651-yilda Subhon
quli Balxni egallaydi va u Balx hokimi etib tayinlanadi. N odir
M uhamm ad Makkaga hajga borayotib yo‘lda vafot etadi.
Abdulazizxon davrida (1645—1681) Xiva xonlarining talonchilik
yurishlari kuchayadi. 1655- yilda Xiva xoni Abulg‘oziyxon katta
qo‘shin bilan yurish qilib, Buxoro atroflarini ikki bor talon-taroj
qiladi. Q orako‘l aholisining bir qismini asir olib, K arm anani
vayronaga aylantiradi. 1658-yildaVardonzeni talab, 1662-yilda Buxoro
shahrigacha yetib boradi.
Tinimsiz urushlar, ichki ziddiyatlar Buxoro xonligining ijti-
m oiy-iqtisodiy ahvolini m urakkablashtirib yuborgandi, siyosiy
vaziyat izdan chiqqandi. Keksayib qolgan Abdulazizxon 1681- yilda
taxtdan voz kechib, Makkaga hajga ketadi va o ‘sha yerda vafot etadi.
Abdulazizxondan keyin taxtga o ‘tirgan Subhonqulixon (1681—
1702) davrida ham ahvol o ‘nglanmadi. Subhonqulixon, bir tom on-
dan, Balx viloyatlarida hokimlik qilayotgan o ‘g‘illariga qarshi,
ikkinchi tom ondan, M ovarounnahr viloyatlaridagi amir va beklarga
qarshi urushlar qilishga majbur b o ‘ldi. U chinchi tom ondan, Xiva
xoni Anushaxon qo‘shinlari hujum qilib, Buxoro, K arm ana va
Vardonzeni egalladi, hatto Samarqandni ham ishg‘ol qildi. Samar-
qandda Anushaxon nomiga xutba o ‘qitilib, uning nom idan tanga
pullar zarb etiladi.
S ubhonqulixon qatag ‘on u ru g ‘idan b o ‘lm ish B adaxshon
hokimi M ahmudbiy otaliq yordamida Xiva qo‘shinlarini Samar-
q an d d an quvib chiqarishga erishdi. S am arq an d liklar q attiq
jazolandi. So‘ngra Balxga yurish qilib, isyonkor o ‘g ‘li Siddiq
M uhamm adga zarba beradi va zindonband qilib, o‘ldiradi. Balx
hokim ligi
yuz
qabilasining sardori M uham m ad hoji otaliqqa
topshiriladi. Subhonqulixon Balxdaligidan foydalangan Anushaxon
Buxoro atroflariga yana bostirib kelib, u yerlami talon-taroj qiladi
va katta o ‘ljalar bilan qaytib ketadi. Subhonqulixon fitnasi bilan
1686-yilda Xiva xoni Anushaxon ko‘ziga mil tortilib ko‘r qilinadi
va taxtdan tushiriladi. Subhonqulixon 1688-yilda Xivadagi tarafdorlari
xizm atidan foydalanib, Xiva xoni Erengxonning o ‘ldirilishiga
erishadi va Xorazm Buxoro xonligi tasarrufiga olinadi. Subhon
qulixon Amir Shohniyozni Xivaga hokim etib tayinlaydi.
Qirg‘in-barot urushlar, ichki nizolar mamlakat iqtisodiyotini
chuqur tanazzulga tushiradi.
I
• Ashtarxondan Buxoro xonligiga ko‘chib kelgan Jo ‘ji avlodlari
ashtarxoniylar deb atalgan.
• 1601- yilda Buxoro xonligida ashtarxoniylar sulolasi hukm
ronligi o ‘matildi.
• Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi Buxoro xonligida 1,5
asrcha davom etdi.
Ashtarxoniylar — bu...
Zuhrabegim — bu...
Safaviylar — bu...
Otaliq — bu...
1. Shayboniylar sulolasining taxtdan ag‘darilishiga nimalar sabab
bo‘ldi?
2. Ashtarxoniylar Buxoroga qanday kelib qoldilar?
3. Boqi Muhammadxon qachon va qanday yo‘l bilan Buxoro xonligi
taxtini egalladi?
4.
Boqi Muhammadxon Balx va Toshkent uchun qachon va kimlar-
ga qarshi kurashdi?
5. Imomqulixon mamlakat mustaqilligini saqlash yo‘lida qanday
tadbirlar ko‘rdi?
Do'stlaringiz bilan baham: |
