|
1.3. Fanning boshqa iqtisodiy fanlar bilan o‘zaro aloqadorligi. Qiymat
shakllarining evolyutsiyasi.
Bozor iqtisodiyotga o‘tish sharoitida pulning zarurligi, mohiyatini tadqiq
qilishdan ko‘ra, pulning iqtisodiyotga, ishlab chiqarishga, bandlikka ta’sirini tadqiq
qilish jamiyatimiz uchun ahamiyatliroq deb o‘ylaymiz.
“Pul-kredit va banklar” fani fundamental, nazariy fanlardan biri bo‘lib,
boshqa iqtisodiy va mutaxassislik fanlarini chuqur o‘rganishda asos bo‘lib xizmat
qiladi.
Fanning o‘qitishdan maqsad tinglovchilarni pul-kredit sohasi qonuniyatlari,
uni ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi tutgan o‘rni, nazariy asoslarini, jamiyat
hayotidagi ahamiyatini, ularni muomalasini tashkil qilish va muvofiqlashtirish va
boshqalardan iborat. Shuning bilan birga, fan bank, bank tizimi, kredit tizimi va
uning jamiyat taraqqiyotidaga o‘rni, mamlakat pul muomalasini tashkil qilish,
maqsadi va vazifalarini o‘rgatishdan iborat.
Mazkur fan pulning xarid quvvati, uning mamlakat iqtisodiyotini
barqarorligiga ta’siri, inflyatsiya hamda mavjud makroiqtisodiy omillarni
chuqurroq o‘rganishdan iborat.
14
Shuning uchun “Pul va banklar” fani “Bank ishi”, “Soliqlar va soliqqa
tortish”, “Moliyaviy menejment”, “Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan
operatsiyalari” fani bilan chambarchas bog‘liq.
Pul o‘zining evolyutsiyasi jarayonida metall (oltin, kumush, mis), qog‘oz,
kredit pullar shaklida ishlatilib kelgan. Qiymatni o‘zida ifodalashiga ko‘ra pullar
ikki turga bo‘linadi:
– haqiqiy pullar;
– haqiqiy pul izdoshlari - qiymat belgilari.
Haqiqiy pullar nominal qiymatini o‘zida ifodalovchi, real qiymatga ega
bo‘lgan metall pullar bo‘lib, ular har xil shakllarda chiqarilgan va keyinchalik
amaliyotda qulay bo‘lgan aylana (shu shaklda metall yemirilishi kam bo‘ladi)
shaklda chiqarilgan.
Kredit pullar deb kredit munosabatlar asosida yuzaga keluvchi, to‘lov
vositasini bajaruvchi qiymat belgilariga aytiladi.
Dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikning ajrab chiqishi tufayli
ularda endi mahsulot bilan bir vaqtda tovar ishlab chiqarish paydo bo‘ldi. Ushbu
ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida o‘zlaridagi yetishtirilgan ortiqcha mahsulotlarni
o‘zlarining ehtiyojini qondirish maqsadida boshqa mahsulotlarga doimiy ravishda
ayirboshlashga kuchli ehtiyoj yuzaga chiqdi.
Ishlab chiqaruvchilar tomonidan o‘z ehtiyojini qondirish uchun emas, balki
uni ayriboshlash maqsadida yetishtirgan mahsuloti tovarga aylandi. Demak
mahsulot ishlab chiqaruvchilar tomonidan o‘zlari ishlab chiqargan mahsulotni
ularning ehtiyojini qondirishdan ortgan qismini boshqa mahsulotga ayirboshlash
uchun yo‘naltirilishi natijasida mahsulot tovarga aylangan.
Ushbu jarayonni bir ishlab chiqaruvchidan boshqa ishlab chiqaruvchi
o‘rtasidagi tovar ayirboshlashni shakllanishi deb hisoblanadi. Buning natijasida
turli tovarlarning shakli, sifati, ehtiyojni qondirishligiga asosan ularning qiymatini
aniqlashlik, ya’ni moslilik talab etila boshladi.
Natural xo‘jalik sharoitida doimiy ravishda ortiqcha mahsulot ishlab
chiqarish yuzaga chiqa boshladi. Bunda qiymatning oddiy yoki tasodifiy shakli
yuzaga chiqadi. Chunki ishlab chiqarishni hali rivojlanmaganligi sababli tovar
ayirboshlash cheklangan. Bunda faqat ikki holat hisobga olinadi: ishlab
chiqaruvchi va haridorlarni manfaatlarini o‘zaro mos kelishi va ayirboshlayotgan
tovarlarning qiymatini to‘g‘ri kelishi:
Bitta qo‘y = bir qop bug‘doy
yoki bo‘lmasa:
Bir qop bug‘doy = bitta bolta.
Albatta bu holatda eng avvalo ishlab chiqaruvchi va haridorning manfaatlari
o‘zaro mos kelishi asosiy o‘rinni egallagan. Masalan, qo‘y egasiga bir qop bug‘doy
kerak. Lekin bug‘doy egasiga qo‘y kerak emas, unga bitta bolta kerak. Bu yerda
tovar ayirboshlash yuzaga chiqmaydi. Qo‘y egasi agarda bolta egasi manfaatiga
mos kelsa, u holda u o‘z qo‘yini bitta boltaga ayirboshlaydi. Shundan so‘ng u
boltani olib boradi va bir qop bug‘doyga almashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Iqtisodiy adabiyotda juda qiziq holat aks ettirilgan. Afrika qabilasi a’zolaridan biri
15
o‘z ehtiyojini qondirish maqsadida o‘zi ishlab chiqargan mahsulotini 28 ta ishlab
chiqaruvchiga borishga majbur bo‘lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
