Bank ishi va investitsiyalar

 
Nazorat uchun savollar 
1. Markaziy bank faoliyatining maqsadi, uning tashkiliy tuzilishi va 
funksiyalarini yoriting.
2. Markaziy bank faoliyatining maqsadi, vazifalari va uning tashkiliy 
tuzilishini ochib bering. 
3. Markaziy bankning funksiyalari: emission funksiya; “banklarning banki” 
funksiyasini yoritib bering. 
4. Markaziy bankning “davlatning banki” funksiyasi; rasmiy oltin-valyuta 
zahiralarini boshqarish funksiyasini tushuntirib bering.

---

172 
XV BOB. MARKAZIY BANKNING MUSTAQILLIGI 
Reja: 
15.1. Markaziy bankning iqtisodiy, siyosiy mustaqilligi va ularni 
baholash tartibi.
15.2. Markaziy banklarning mustaqillik shkalasi.
15.3. Xorijiy mamlakatlar Markaziy bankning mustaqillik darajasi.
15.4. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining mustaqillik 
darajasi. 
 
Tayanch iboralar: 
davlat banki, aralash markaziy bank, siyosiy mustaqillik, 
iqtisodiy mustaqillik, baholash, tartib, vakolat, pul-kredit siyosati, vositalar, 
muddat. 
 
15.1
Markaziy bankning iqtisodiy, siyosiy mustaqilligi va ularni 
baholash tartibi 
Markaziy bankning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati hamda uni mamlakat 
hududida bo‘layotgan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishdagi roli haqida 
munozarali bahslar bir necha marotaba o‘zining rivojlanish yo‘nalishlarini 
o‘zgartirdi va buning oqibatida iqtisodiyotdagi bank tizimining birinchi 
pog‘onasida real o‘zgarishlar bo‘lishiga sabab bo‘ldi, bu esa birinchi navbatda 
davlat boshqaruv organlariga bo‘lgan munosabatlarda namoyon bo‘ldi. 
Bu muammoni tahlil etishda asosiy jihat - mamlakat Markaziy bank 
siyosatining davlat iqtisodiy siyosati yo‘nalishiga tobeligi, ya’ni aniqrog‘i bu 
tobelikning darajasiga bog‘liq. qachonki, mamlakat Markaziy banki siyosati 
davlatning iqtisodiyotni tartibga solish siyosati bilan chambarchas bog‘liq bo‘lsa, 
bunday bog‘liqlikni samarali, deb hisoblash mumkin. Lekin, shu narsa katta 
ahamiyatga egaki, bu ittifoq Markaziy bank tomonidan qanchalik ixtiyoriy 
ravishda tuzilgan va u kimga hisobdor va bank tizimida pul-kredit siyosatini 
tartibga solishdagi usullarni va yo‘nalishlarni tanlashda hamda qonun bo’yicha 
Markaziy bank mustaqilligi darajasi va bunga haqiqatda erishilganligiga ahamiyat 
berish lozim. 
Markaziy bankning mustaqilligi va iqtisodiyotni tartibga solishdagi o‘rni 
ko‘p hollarda milliy urf-odatlardan va bank tizimining milliy xususiyatlaridan kelib 
chiqadi. Lekin, umumiy yo‘nalish (tendensiya)larni ham asosiy iqtisodiy 
rivojlangan mamlakatlarga taqqoslagan holda ko‘rib chiqish mumkin. 70-yillar 
o‘rtalaridan 80-yillar o‘rtalarigacha bo‘lgan davr mobaynida davlatning 
iqtisodiyotga amaliy aralashuvi natijasida jahonning ko‘pgina yetakchi 
mamlakatlarida markaziy banklarning “qudratlilik” nazariyasi tasdiqlandi, 
markaziy banklarning obro‘-e’tibori, nufuzi o‘sdi va bu ma’muriy boshqaruv 
usullarining kengayishida namoyon bo‘ldi. 
Shular orqali, tahlil qilingan besh omil ichidan uch asosiy (aniqrog‘i: 2,4,5) 
va ikki qo‘shimcha (1 va 3) omilni ajratish mumkin. Markaziy bankning xukumat 
boshqaruv organlaridan mustaqilligini belgilovchi asosiy ob’ektiv omillarga:

bank rahbarini saylash va ishdan ozod qilish tartibi; 

pul-kredit siyosatiga davlatning aralashishi huquqi; 

---

173 

xukumatni Markaziy bank tomonidan kreditlash chegaralanganligining 
mavjudligi va qat’iyligini ajratib ko‘rsatish mumkin. 
Markaziy bank kapitalida davlat ulushini va qonunchilikda Markaziy 
bankning maqsadi va vazifalarini aniq belgilanganligi yuqoridagi tahlildan ko‘rinib 
turibdiki, u Markaziy bank mustaqilligi darajasini belgilashda hal qiluvchi rol 
o‘ynamaydi va ular ikkilamchi omillar bo‘lib hisoblanadilar. 
Mustaqillik prinsipi - Markaziy bank maqomining asosiy elementi, birinchi 
navbatda, Rossiya banki federal davlat hokimiyati organlarining strukturasi 
tarkibiga kirmaydi va pulni muomalaga chiqarish va pul muomalasini tashkil 
yetishning mutlaq huquqi bilan maxsus muassasa bo‘lib xizmat qiladi. 
Rossiya Banki maqomining mustaqilligi Federal qonunning "Rossiya 
Federatsiyasi Markaziy banki to‘g‘risida" gi (Rossiya banki) 1, 2 va 5-bandlarida 
aks ettirilgan. 
Markaziy bankning hukumatdan mustaqilligi uning ikki shaklini nazarda 
tutadi: siyosiy va iqtisodiy. 
* Siyosiy mustaqillik - pul ta’minoti maqsadlarini belgilashda markaziy 
bankning muxtorligi (avtonomiyasi); 
* Iqtisodiy mustaqillik - markaziy bankning pul-kredit siyosati vositalarini 
tanlashda mustaqilligi. 
Markaziy bankning siyosiy mustaqilligi uchun sharoitlar uning boshqaruv 
organlari yoki menejeri (raisi) a’zolarini tayinlash tartibi, bank tomonidan hukumat 
va / yoki parlament tomonidan qabul qilingan qarorni tasdiqlashdir. 
Iqtisodiy mustaqillik, markaziy bank davlat mablag‘larini moliyalashtirish 
va kredit berishda ustunlik berish uchun hukumatga pulni avtomatik ravishda 
berishga majbur emasligi bilan izohlanadi. 
Bundan tashqari, markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi uchun kredit 
tizimini nazorat qilishning mohiyati juda muhimdir: bank tomonidan qaror qabul 
qilishda hukumatning aralashuvini o‘z ichiga olgan ma’muriy (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) 
bozorni boshqarish vositalarini qo‘llash, uning avtonomligini buzadi. 
Markaziy bankning mustaqilligi uchun asosiy mezonlar quyidagilardan 
iborat: 
1) markaziy bankni boshqarishni, raisni yoki hokimni tayinlash. Menejer 
quyidagilarni tayinlaydi: 
• bank kengashi; 
• Qonunchilik, parlament; 
Ijro va qonunchilik hokimiyati; 
- Kollektiv ijroiya hokimiyati (hukumat) va boshqalar. 
Tayinlagan shaxsdan bankning mustaqilligi darajasi aniqlanadi; 
2. Boshqaruv raisi va a’zolari vakolat muddati. 
Davr qancha uzoq bo‘lsa, markaziy bankning hokimi qanchalik mustaqil 
bo‘lsa; 
3. Markaziy bank va hukumat o‘rtasidagi munosabatlar, markaziy bankning 
qonuniy javobgarligi. 

---

174 
Markaziy bankning mustaqilligi hukumat, Moliya vazirligi boshqaruv va 
qarorlarni qabul qilishda ishtirok yetish qobiliyati, shuningdek, bank faoliyatining 
qanchalik qonun bilan tartibga solinishi bilan belgilanadi; 
4. Pul-kredit siyosatini shakllantirish tartibi. 
Siyosatni kim shakllantirayotganini aniqlash juda muhim; 
Hozirgi vaqtda iqtisodiy nazariyada bir nechta milliy markaziy banklar 
o‘rtasida farqlar mavjud. Birinchidan, pul-kredit siyosatining maqsadlari, operativ 
va monetar instrumentlarning mustaqilligi farq qiladi. 
• Pul-kredit siyosatining maqsadlaridan mustaqillik (maqsad muxtoriyati) 
Markaziy bank o‘z vazifalarini mustaqil rivojlanishning nazariy konsepsiyasidir. 
Mustaqillik, agar pul siyosatining yakuniy maqsadi aniq belgilangan bo‘lmasa yoki 
maqsadlar guruhi qonunchilikda tartibsiz bo‘lmasa, markaziy bank o‘z faoliyatini 
maqsadga qaratilgan holda mustaqil ravishda belgilashi mumkin. 
Operatsion mustaqillik (maqsadli avtonomiyalar) markaziy bankning o‘zi 
pul-kredit siyosatining yakuniy maqsadiga erishish uchun foydalaniladigan oraliq 
va operatsion maqsadlar ro‘yxatini belgilaydi. Regulyatorni pul-kredit siyosatining 
maqsadlari va operativ mustaqillik mustaqilligini ta’minlash inflyatsiyaga qarshi 
siyosatga moyil bo‘lgan hukumatning "uzoqni ko‘rgan" xatti-harakatlarini bartaraf 
etish uchun zarurdir. 
Pul vositalarini mustaqilligi yoki vositachilik muxtoriyati hukumat yoki 
markaziy bank tomonidan hukumat bilan birgalikda belgilangan inflyatsiya 
maqsadlari bilan pul siyosati vositalarini tanlash va qo‘llash erkinligini anglatadi. 
Markaziy bankning inflyatsiya darajasini belgilash rejimi asosidagi 
targetlash uning instrumental mustaqilligi g‘oyasiga asoslangan. Markaziy bank 
barqarorlikni ta’minlash uchun vakolatlarga ega bo‘lib, narx navoni va uning 
kutilayotgan maqsadini belgilaydi. Jamoatchilik asosidagi uning transparentligi 
bank faoliyatini ochiqlik va hisobdorligini jamoatchilik tomonidan nazorat 
qilinishini nazarda tutadi. Instrumental mustaqillikning mavjudligi davlatda kunlik 
qarorlarni qabul qilish va pul-kredit siyosatini amalga oshirish uchun pul 
hokimiyatlariga vakolat berish bo‘yicha hukumat (bir qadam) va markaziy bank 
(agent) o‘rtasida bir xil kelishuvni shakllantirishni anglatadi. 
Odatda, markaziy bankning maqsadlari va vazifalari markaziy bank 
to‘g‘risidagi milliy qonun bilan belgilanadi. Shu bilan birga, siyosatning 
maqsadlari qonun hujjatlarida ham yetarli darajada talqin qilinishi mumkin emas. 
Misol uchun, AQSh Federal zahira qonunida asosiy maqsad "maksimal ish bilan 
ta’minlash, barqaror narxlar va o‘rtacha uzoq muddatli foiz stavkalarini 
rag‘batlantirish" dir. AQSh Federal zahira kengashi o‘z oldiga turli maqsadlar va 
siyosatlarning darajasini maqsad o‘zgaruvchilar uchun miqdoriy mezonlarni 
belgilaydi. 
Yana bir misol - Yangi Zellandiya zaxira banki, u inflyatsiya darajasini 
qonuniy jihatdan aniq belgilangan (yiliga 3% dan ko‘p bo‘lmagan) darajada ushlab 
turishga majbur qiladi. Inflyatsiya maqsadining asosiy qiymati Moliya vazirligi va 
bank o‘rtasida muzokaralar jarayonida aniqlanadi. Xuddi shunday, Yevropa 
Markaziy banki inflyatsiya yiliga 3% dan yuqori bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Yangi 

---

175 
Zellandiya zaxira banki va Yevropa Markaziy banki pul siyosati maqsadlarining 
to‘liq mustaqilligiga ega emaslar. 
Markaziy bank, operativ mustaqillikka ega va valyuta instrumentlarining 
mustaqillikka ega bo‘lishi mumkin. Jamoat munosabatlaridagi mustaqillik, 
markaziy bank o‘z maqsadlariga erishish uchun zarur deb hisoblagan choralarni 
ko‘rishi mumkinligini anglatadi. Qonun hujjatlarida Markaziy bank erkinligi, 
birinchi navbatda, pul-kredit siyosatining ruxsat etilgan maqsadlari va vositalarini 
aniqlash uchun chora-tadbirlarni tanlashda ayrim cheklovlar qo‘yilishi mumkin. 
Markaziy bank eng yaxshi kombinatsiyani aniqlash uchun ruxsat etilgan barcha 
harakatlarni o‘z ichiga oladi. 
Umuman olganda, Markaziy banklarning mustaqilligini muhokama 
qiladigan bo‘lsak, bu ular tomonidan butunlay pul hokimiyatini ko‘p darajali 
mustaqillik berish oxir-oqibatidagi siyosiy qarorlaridir. Maqsadlar mustaqilligi va 
operativ mustaqillikka ega bo‘lishiga qaramasdan markaziy bank o‘z faoliyatini 
amalga oshirish uchun institutsional barrelga ega bo‘lmasligini ta’kidlamoqda, 
amalda uning mustaqilligi hukumat tomonidan tanlangan valyuta siyosati va fiskal 
siyosat bilan muvofiqlashtirish zarurligi bilan cheklanadi.