165
XIV BOB. MARKAZIY BANK VA UNING FUNKSIYALARI
Reja:
14.1. Markaziy bank faoliyatining maqsadi va tashkil tuzilishi
14.2. Markaziy bank faoliyatining vazifalari va funksiyalari
14.3. Markaziy bankning “banklarning banki”funksiyasi
14.4. Markaziy bankning “davlatning banki” funksiyasi
Tayanch iboralar:
pul barqarorligi,
emission, banklar banki, davlat banki,
valyuta, zahira.
14.1. Markaziy bank faoliyatining maqsadi va tashkiliy tuzilishi
Odatda Markaziy bank - bu davlat banki, balki boshqa mulk shaklidagi
bankdir. Masalan,
Angliya banki, Fransiya banki, Bundes bank, Yaponiya banki,
Shvetsariya milliy banki, Finlyandiya banki va boshqa
yagona banklardan tashkil
topadi. Biroq, AQSh Markaziy bank 12 xududiy Federal banklardan, ya’ni federal
zahira tizimi (FRS) boshqaruv kengash tomonidan boshqariladigan bo‘limlardan
iboratdir.
Markaziy bank kapitaliga bo‘lgan mulk shakliga ko‘ra ular Davlat (kapital
davlatga tegishli) aksioner va aralash kapitalli turlariga bo‘linadi.
Ba’zi Markaziy banklar Davlat banklari ko‘rinishlarida shakllanadilar.
Ularga Nemis Federal Banki (Germaniya Bundes banki). 1957 yilda Riks bankning
davomchisi (1975 yilda paydo bo‘lgan ) sifatida shakllandi. Ba’zi Markaziy
banklar- oldin xususiy bank masalan, Angliya banki (1694), Fransiya banklari
(1800) sifatida keyinchalik esa milliylashtirilib davlat bankiga aylantirilgan.
Aksioner turidagi Markaziy bank qatoriga AQSh FRT (Federal Zahira
tizimi) kiritish mumkin. FRS 1913 yildagi Federal Zahira asosida paydo bo‘lgan
aralash turdagi Markaziy banklar
jumlasiga kapitalida davlat, aksioner va xususiy
va kapital ishtirok etgan banklar kiradi.
Bu guruhlar qatoriga kiruvchi Yaponiya banklar (1882 y.) misol kilinib
keltirilishi mumkin. Qonun bo‘yicha 1942 yilda 55% ustav kapitali davlatga
tegishlidir. Deyarli barcha mamlakatlarda Markaziy bank huquqiy me’yorlarini
tartibga soluvchi, aniklovchi (belgilovchi) qonunlar mavjuddir.
Turli mamlakatlarda Markaziy banklarga turli funksiyalarni belgilab
berilishi mumkin. Lekin Markaziy bank doimo Davlat va bank belgilarini o‘zida
mujassamlashtirilgan o‘zida Davlatning tartibga soluvchi organi bo‘lib qoladi.
Mamlakatning Markaziy Banki - shu davlat bank
tizimining asosiy qismi
bo‘lib hisoblanadi. Markaziy bank - birinchi o‘rinda davlat va iqtisodiyot o‘rtasida
vositachi bo‘lib xizmat qiladi. Ammo Markaziy bank o‘z oldiga foyda olishni
maqsad qilib qo‘ymaydi.
Markaziy bank faoliyatining asosiy maqsadlari:
narxlarning;
bank tizimining;
to‘lov tizimlari ishlashining barqarorligini ta’minlashdan iboratdir.
20
20
O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g`risidagi qonun. Toshkent, 2019 yil, 11 noyabr.
166
Bugungi kunda har qanday davlatning moliya-kredit tizimida eng asosiy va
muhim o‘rinni rasmiy pul-kredit siyosatini yurgizuvchi - Markaziy bank egallaydi.
O‘znavbatida pul-kredit siyosati budjet siyosati bilan birgalikda iqtisodiyotni butun
mamlakat miqyosida tartibga solishning asosi bo‘lib hisoblanadi.
Banklar paydo bo‘lishining boshlangich davrlarida ular markaziy emissiya
yoki tijorat banklari tariqasida yuzaga kelgan emas, ya’ni ular o‘rtasida hozirgidek
bo‘linish bo‘lmagan.
Bank ishi ivojlanishining birinchi bosqichlarida
rivojlantan mamlakatlarda
ijorat banklari kapitallarni yig‘ish maqsadida muomalaga banknotalar chiqarganlar.
Banklarning yiriklashuvi, bank ishining rivojlanishi natijasida banknotalarni
muomalaga chiqarish yirik tijorat banklar qo‘liga o‘ta borgan va keyinchalik biror
yirik bank ixtiyoriga berilgan. Bu bank milliy yoki emission bank keyinchalik
Markaziy bank deb atalgan.
Markaziy bank ya’ni kredit tizimini boshqarib turuvchi, barcha banklar
faoliyatini nazorat qilib turuvchi kredit instituta sifatida namoyon bo‘ladi.
Jahon amaliyotida Markaziy banklar vujudga kelishining ikki asosiy yo‘li
mavjud
.
Birinchi yo‘l - bu uzoq davr davomida tijorat banklarining rivojlanishi
natijasida, ularni milliylashtirish yo‘li
bilan Markaziy banklarning tahlil qilinishi.
Bunga misol qilib Angliya bankini 1844 yil, Fransiya bankini 1848 yil,
Ispaniya
banki 1874 yil, Germaniya Reyxsbanki - 1875 yil, Italiyada 1893 yilda, Ispaniyada
1874 yilda mavjud banklarning emission markaz sifatida faoliyat ko‘rsatishga
moslashganligini keltirish mumkin.
Ikkinchi yo‘l - tashkil qilingandayoq Markaziy bank - emission markaz
sifatida qabul qilingan banklar. Bunday banklarga AQShning Federal banklari,
1913 yillarda ko‘pgina Lotin Amerika mamlakatlarda tashkil qilingan banklar,
Avstriya banki va boshqalarni misol keltirish mumkin.
AQShda Markaziy bank funksiyasini 12 federal zahira bankdan iborat
Federal Zahira tizimi bajaradi. Federal zahira banklar aksioner banklar bo‘lib, bu
banklarning aksionerlari sifatida milliy tijorat banklari faoliyat ko‘rsatadi.
Tijorat
banklar aksioner sifatida dividend olishadi. Dividend miqdori 6% dan oshmasligi
kerak
Markaziy banklar ijrochi tashkilotlar ta’sirisiz, o‘z faoliyatini olib borishlari
kerak
Jahonda o‘z faoliyatini olib borishda eng mustaqil bo‘lgan banklardan biri
bu Nemis Federal banki - Bundes bank hisoblanadi. Ba’zi bir davlatlarda Markaziy
bank parlamentga hisobot beradi.
Ko‘pgina hollarda Markaziy banklar o‘z faoliyatida mustaqil bo‘lsada, shu
bilan birga davlat banki hisoblanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: