Innovatsiya-ziyo

boshlabdi. Nihoyat, и tanish yo ‘Iovchini uchratibdi va:
— Ey nodon y o ‘lovchi, nega meni aldading? Sening gapingga
kirib, yanada boyish o'rniga butkul kambag‘allashib ketdim-ku! -deb
g'azab qilibdi.
— 0 ‘zingni bos,-debdiyo'lovchi. -
Birinchi yili sen menga
“donishmand”deb murojaat qilding. Men senga donishmand javobini
berdim. Natijada sen boyib ketding. Keyingi safar menga “gado ” deb
murojaat qilding va men gadoning javobini berdim, - degan ekan.
Nutqiy vaziyat paradigmasi quyidagi a’zolardan iborat:
• ko‘chada;
• telefonda;
• uyda;
• transportda;
• yozma nutqda;
• auditoriya (zal)da;
N.I.Formanovskaya tasnifiga ko‘ra, ko‘chada, transportda, 
kinoteatrda, do‘konda yuzma-yuz suhbat masofasiz - bevosita muloqot
115

---

turiga kiritilsa, telefon, radio, televideniye, xat, gazeta orqali muloqot 
kabilar bilvosita masofoviy muloqot turiga mansub. S.Mo‘minov har 
ikkala turning o‘ziga xos qulay va noqulay jihatlarga ega ekanligi 
xususida to‘xtalib, og‘zaki va yozma vaziyat (holat) bilan bog‘liq holda 
har birining muloqot ishtirokchilariga har xil ta ’sir etishini uqtiradi.
Tasniflash haqida bahs borganda, hamisha yuqorida ta ’kidlab 
o'tilgan metodologik tamoyilni - istalgan turdagi tadqiq manbai 
serqiira hodisa ekanligini, uni har tomondan tasnif etish mumkinligini, 
tadqiqotchilar manbaning turlicha tasnif va bo‘linishlarini berishar 
ekan, uning turli qirralariga tayanib ish ko‘rishlarini ta’kidlash va 
bunday tasnif va guruhlashlar, bir-birini inkor etgan holda, biri 
ikkinchismi to'ldirib kelishini unutmaslik kerak. U yoki bu tadqiqotchi 
tasnif asosi sifatida tanlagan tomonlar tasnif etilayotgan manbaning 
tabiatini qanchalik aniq va nisbatan to‘liq aks ettira oladi, degan 
muamrao - tamoman boshqa masala. Lekin dialektik yondashishda 
narsa zotida mujassamlangan istalgan belgi-xususiyat faqat m a’lum bir 
munosabatdagina voqelanishi va ahamiyat kasb etishi, boshqa vaziyat 
va sharoitda mutlaqo ahamiyatsiz bo‘la olishini hisobga olsak, manbada 
bor belgi-xususiyat mutlaqo ahamiyatsiz bo‘la olmasligi, o'rni bilan 
istalgan tomon ma’lum bir vaziyat uchun eng ahamiyatli bo‘la olishini 
tan dishga majburmiz. M a’lumki, og'zaki (fonatsion, tovush) va 
yozma nutq imkoniyatlari, bevosita kontakt va bilvosita distant muloqot 
vosita va xususiyatlari bir-biridan ancha farq qiladi. Masalan, bevosita 
kontakt muloqotda behad katta ahamiyatga ega bo‘lgan ovoz tembri va 
yuz holati bilvosita kontakt muloqotda mutlaqo ahamiyatsiz; distant 
vositali muloqotda esa har ikkilasi ham ahamiyat kasb etmaydi. 
Shuning uchun muloqotni turli tomondan tasnif etgan mazkur 
olimlaming fikrlariga qo‘shilgan holda shuni ta’kidlash bilan 
kifoyalanamizki, muayyan vaziyatda bu tomondan har biri o‘ziga xos 
mavqe va ahamiyatga ega boiadi. Mana shu dialektik omilga tayangan 
holda muloqotni tahlil qilishga harakat qilamiz.
Hayotda har qadamda va muttasil ado etib turilishi zarur bo‘lgan 
axloq, odob, xulq-atvor, burch, yurish-turishimizga xos mayda-chuyda, 
eng oddiy qoidalarga kishi birdaniga, osongina, darsliklami o ‘qish 
bilangina emas, balki turmushning turli vaziyatlarida sodir bo‘lib 
turadigan ju z ’iy me’yor yoki prinsiplami bajarish orqali erisha boradi. 
Masalan, darvozadan ko‘chaga chiqish bilan boshqacha vaziyat sodir 
bo‘ladi, odamlar davrasiga kirib boramiz, ular bilan turli munosabatda
i i 6

---

boiam iz. Kim bo‘lishimizdan qat’i nazar, har xil vaziyatda 
xususiyatimizni shunga muvofiq o‘zgartirib turamiz. Aytaylik, piyoda 
yoki transportda yuradigan bo‘lsak - yo‘lovchi, do‘konga kirsak -
xaridor, oshxonada - xo‘randa, kinoteatrda - tomoshabin, ishga borsak 
- ishchi/xizmatchi/o‘qituvchi/ijrochi bo‘lib qolamiz. Shuni hisobga 
olish kerakki, ulardan har birining muloqoti o‘ziga xos qonun- 
qoidalarga - me’yorlarga ega va bir holatdan ikkinchi holatga o'tar 
ekanmiz, onglimi-ongsizmi, shu holat uchun me’yor bo‘lgan muloqot 
normalariga bo‘ysunamiz, har safer yangi bo‘lgan holatimizga 
o'zimizni moslashtiramiz, o'zgarib turamiz. Nutqiy vaziyatga 
moslashamiz.
N utqiy vaziyat. NM tashqi omilining tarkibiy qismi sifetida