Mamasoli jumaboyev

Xudoyberdi
To‘xtaboyev
(1932- yilda tug ‘ilgan)
Hozirgi z a m o n o ‘zbek bolalar adabiyotida sarguzasht va 
fantastika ja n rin in g rivojlanishiga katta hissa q o ‘shib kelayotgan 
adiblardan biri X udoyberdi T o ‘xtaboyevdir.
A d ib
1932-yilning 1 7 - d e k a b r id a F a r g ‘o n a v ilo y a tin in g
0 ‘zbekiston tu m a n ig a qarashli Katta T agob q i s h l o g l d a d e h q o n
oilasida dunyoga keldi. Boshqa bolalar qatori X udoyberdi ha m
h am qishloq bolalarga q o ‘shilib p o d a boqdi, yer c h o p d i, paxta 
terdi, xullas, qishloqda b o ‘ladigan h a m m a m e h n a tla r d a baravar 
ishtirok etdi, ha yotning turli s o ‘q m o q la rd a n iborat ekanligini 
yoshligidanoq anglab yetdi.
Q o ‘q o n pedagogika bilim yurtini muvaffaqiyatli tam o m la g a n
X. T o ‘xtaboyev o n a qishlog‘ida m uallim lik qildi. S o ‘ng bilimini 
oshirish u c h u n T o sh k e n t davlat universitetiga o ‘qishga kirdi. 
Bu yerda Alisher Navoiy, Bobur, G \ G ‘ulom , Oybek, H. 
O lim jon, A. Q a h h o r asarlarini sevib o ‘qidi, o ‘rgandi.
Universitetni tugatib, Bag‘dod tum anidagi m ak ta b la rd an
birida d astlab o d d iy o ‘q itu v c h i, k e y in c h a lik ilm iy b o ‘lim 
m udiri, direktor lavozimlarida ishladi. A n a shu yillarda uning 
dastlabki m ashqlari vaqtli m a tb u o t sahifalarida e ’lon qilina 
b o sh la d i. 
Ilk m u v a f f a q iy a td a n i l h o m la n g a n b o ‘lajak a d ib
m arkazga — T oshkentga ijodiy ish bilan jiddiy s h u g ‘ullanish 
u c h u n y o ‘l oldi. N atijada u 1958-yili T oshkentga k o ‘c hib keldi. 
„ T oshkent haqiqati“ gazetasi tahririyatiga ishga kirdi. Adib uzoq 
yillar feletonchi sifatida kishilarning yurak dardini, hasratini 
q u n t bilan o ‘rganadi. D avrdan o rq ad a qolgan, turli illatlar 
b o t q o g ig a botgan, m o l- u dunyoga hirs q o ‘ygan shaxslar haqida 
talay feletonlar yozadi. „Sariq devni m in ib “ , „Sariq devning 
o ‘lim i“ nom li asarlari a n a shu hayotiy tajribalarni u m u m -
lashtirish asosida yuzaga keldi.
224

---

M a ’lum ki, o ‘zbek hajviy qissalari b a rm o q bilan sanarli edi. 
„K alvak m a x s u m “ , „ToshpoMat taja ng“ , „Tirilgan m u r d a “ , 
„ S h u m b o l a “ d a n keyin b u j a n r d a yangi a s a r la r deyarli 
yaratilmadi. Keyingi yillarda Abdulla Qodiriy va G ‘afur G ‘ulom 
a n 'a n a l a r i n i d a v o m e tt ir g a n X u d o y b e r d i T o ‘x ta b o y e v bu 
„ b o ‘shliq“ ni t o ld iris h g a harakat qildi.
H a r q a n d a y adib bolalar u c h u n asar yozayotgan paytda, 
albatta, o ‘z o ‘quvchisini k o ‘z oldida aniq t a s a w u r qiladi. „Olti 
yoshli bolaga aytayotgan gapingiz o ‘n t o ‘rt yoshli o ‘smirga 
aytiladigan g apdan, albatta, farq qilishi kerak“ , deb t a ’kidlaydi 
X. T o ‘xtaboyev. Yozuvchining bolalar va o ‘smirlarga atab yozgan 
asarlari qiziqarli, o ‘qimishli, jozibali b o ‘lishi sabablaridan biri 
ham shu. Katta hayotiy tajriba va uzoq izlanish mevasi b o l g a n i
tufayli X udoyberdi T o ‘xtaboyevning bolalar hayotidan olingan 
birinchi yum oristik sarguzasht qissasi „Sehrli q a lp o q c h a “ ni 
kitobxonlar yaxshi kutib oldilar.
Yozuvchining yum orga moyilligi, kom ik iste’dodi bu asarida 
yana h a m c h u q u rr o q seziladi. Qissa qiziqarli sujet asosiga 
qurilgan. Asardagi ba rc h a voqealar H oshim jon tilidan hikoya 
qilinadi.
A dibning „Sariq devning o ‘lim i“ sarguzasht ro m a n i uch 
qism d a n („(Y rto q polkovnik“ , „Sariq devni quvib“ , „Sariq 
devning o ‘limi yoki olam guliston b o ‘lgani“ ) iborat. Bu rom a n 
asosida h a m H o s h im jo n n in g sarguzashtlari yotadi. Kitobni 
o ‘qib, uning yangi sarguzashtlaridan xabardor b o l a s i z , sehrli 
q a lp o q c h a yana m adadga keladi, ajoyib-g‘aroyib karom atlar 
k o ‘rsatadi. U 
H o s h i m j o n g a jid d iy m a s a la la rd a — o ‘g ‘ri, 
m u tta h a m , tek in x o lrlarni fosh etishda y o rd am beradi.
Endilikda asar q a h ra m o n i a w a lg i o ‘yinqaroq H oshim jon 
em as, balki m aktabni bitirib, ulg‘ayib, o q -q o ra n i tanib qolgan 
yigitcha. Endi u o ‘z hayoti, taqdiri, jam iyatga foyda yetkaza- 
digan o d a m b o ‘lish haqida o ‘ylaydi, biror kasb egallashni 
xohlaydi. Boshda sartarosh b o ‘ladi. „Bilasiz-ku, bir ishga ahd 
qilsam, uni oxiriga yetkaz m a g u n c h a q o ‘ym aydigan o d a tim bor. 
J o n im n i qiynab bo Isa h am m aqsadim ga e ris h a m a n “ , deb shu 
kasb orqali odam larga xizm at qilishga bel b o g ‘laydi. Keyin 
militsiya m aktabida o ‘qib, militsionerlikka o ‘tadi. Kitobdagi 
b a rc h a voqea va hodisalar, sarguzashtlar a n a shu n u q tad a n
boshlanadi, h a m m a g a p -s o ‘zlar shu kasb-kori bilan b o g ‘liq 
holda dav o m etadi.
1 5 — B o l a l a r a d a b i y o t i
225

---

Y ozuvchining „ Q a so sk o m in g oltin boshi“ rom ani m ark a - 
zida tarixiy shaxs, xalq qasoskori N a m o z taqdiri yotadi. Aslida 
m uallif N a m o z n in g hayotini batafsil yoritib berishni m aqsad 
qilib olgan emas. Lekin adib о ‘г т - о ‘г т bilan uning hayotiga 
d o ir m a ’lum otlarni berib boradi. U lar N a m o z n in g xarakterini 
tushunib olishda kitobxonga yordam beradi.
N a m o z b a r j i h a t d a n y e tuk shaxs. 
U h a q iq a t u c h u n
k u r a s h c h i , q a s o s k o r , q o ‘r q m a s , t a d b i r k o r , o c h i q k o ‘ngil 
q a h ra m o n . Atrofiga o ‘zi kabi dovyurak yigitlarni t o ‘plab zulmga 
qarshi kurash olib boradi.
Halolligi, mardligi, adolatparvarligi u c h u n xalq N a m o z n i 
yaxshi k o ‘radi va G o br o ‘g ‘liga qiyos qiladi: „ G o ‘r o ‘g ‘libek 
N a m o z b o y qiyofasida paydo b o ‘lgan em ish. Afsun o lqisa, 
k o ‘z d a n g ‘oyib boNib qolarm ish. U n d a n o ‘q o ‘tm a s em ish, 
qilich c h o p m a s emish.
N a m o z n in g mardligi, jasorati xalq qalbida m an g u yashab 
kelayotganligi „ Q a so sk o rn in g oltin b o s h i“ asarida o ‘zining 
badiiy ifodasini topgan.
Xudoyberdi T o ‘xtaboyev qalam iga m ansub „Sir o c h ild i“ , 
„ A ka-uka O m o n b o y bilan D a vronboyning qishloqqa gaz olib 
kelganlari haqida jajji qissa“ , „Besh bolali yigitcha", „Shirin 
q o v u n l a r m a m l a k a t i d a yoki s e h r g a r l a r j a n g i “ , „ M u n g l i
ko ‘zlar“ , „ Janna ti o d a m la r “ kabi yirik asarlar o ‘zbek bolalar 
adabiyotining katta y u t u g i hisoblanadi.