G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va

1.2. Asab markazlari 
Asab markazi deb, MATning turli bo‗limlarida joylashgan va organizmning 
qat‘iy bir vazifasini yoki reflektor aktni ro‗yobga chiqishini boshqarish uchun 
uyg‗unlashgan neyronlar birikmasiga aytiladi. Asab markazi tushunchasi asosida ikki 
moddiy tuzilma va fiziologik ma‘no yotadi. Tuzilishi jihatidan asab markazi deganda 
asab tizimining muayyan qism yoki bo‗limlaridagi neyronlarning to‗plami 
tushuniladi. Bunday hujayralar to‗plami odatda murakkab bo‗lmagan reflektor 

---

10 
aktlarni bajarilishi uchun mas‘uliyatlidir. Masalan, tizza refleksi, nafas olish, qusish, 
yo‗talish kabi asab markazlari. Fiziologik jihatdan asab markazi deganda murakkab 
reflektor, ya‘ni turli xil periferik a‘zolar faoliyatini amalga oshirish uchun MATning 
turli qism yoki bo‗limlaridagi neyronlar to‗plamini vazifalari jihatidan bir-biri bilan 
bog‗lanishi va birlashishi, uyg‗unlashishi tushuniladi (1-rasm).
 
1-rasm. Neyronlar tolasidan impulslarni 
oqib o‘tishi 
Masalan, ovqatlanish asab markazi. Ma‘lumki, ovqatlanishda asab markazini 
deyarli MATning hamma bo‗limlarida joylashgan ko‗p a‘zolar (bezlar, mushaklar, 
qon tomirlar) ishtirok etadi. Asab markaziy sinapslar orqali bog‗langan millionlab 
neyronlar yig‗indisini tashkil qiladi. Undagi neyronlar nihoyatda murakkab va qat‘iy 
genetik dasturlashgan bog‗lar yordamida aloqada bo‗ladi. Ammo individlarning 
hayot faoliyatida shartli reflekslar hosil bo‗lishi, o‗rgatish jarayonida ayniqsa, 
postnatal rivojlanishning dastlabki davrida neyronlararo yangidan-yangi dinamik 
bog‗lanishlar va aloqalar shakllanadi (2-rasm). 
2-rasm. Neyronlararo 
bog‘lanishlar. 
Shakllangan shartli reflekslar yoki boshqariladigan vazifalar qanchalik 
murakkab bo‗lsa, asab markazining tuzilishi va bu markazdagi neyronlarning o‗zaro 
fiziologik ta‘sirlari ham shunchalik murakkab bo‗ladi. Ba‘zi neyronlar bir nechta 
vazifani va reflektor aktlarni boshqarishda ishtirok etadi. Asab markazlari, reseptor 
maydonlar bilan bog‗lanishidan tashqari, o‗zaro bog‗langan bo‗ladi. Ontogenezda 
shakllangan va nisbatan mustahkam bo‗lmagan, harakatchan bog‗lanishlar asab 
markazi ishini o‗zgartirishi mumkin. Bu esa MATdagi bir markazni ikkinchi 
markazga ta‘sir etishida katta rol o‗ynaydi. Bir nechta asab markazlari bitta vazifani 

---

11 
bajarishi ham mumkin. Bunday boshqarishda ular bir-birini to‗ldiradi. Asab markazi 
MAT ning qanchalik yuqori bo‗limida joylashgan bo‗lsa, u shunchalik yuksak 
mukammallikka ega bo‗ladi, ya`ni tashqi muhitdagi o‗zgarishlarga organizmning 
moslashuvini ta‘minlaydigan aktlar juda ham aniq va zarur darajada o‗zgaradi. 
Organizm bilan tashqi muhit o‗rtasidagi nozik va aniq muvozanat ana shunday 
ta‘minlanadi (3
-
rasm).