Genetika va evolyutsion

2.
 
Evolyutsiyaning boshlang`ich materiali. 
Tabiatda hech vaqt bir-biriga aynan o`xshash ikkita individni topish qiyin. 
Darvin davrida o`zgaruvchanlik ikki kategoriyaga, ya’ni nasldan-naslga o`tadigan va 
o`tmaydigan o`zgaruvchanlikka bo`linar edi. Bunday bo`linish hozir, umuman, to`g`ri 
hisoblanadi. Albatta, bo`g`indan-bo`g`inga belgilar berilmay, balki organizmdagi 
belgi va xossalar rivojlanishini ifodalovchi irsiy axborot o`tadi. Har qanday 
organizmning individual rivojlanishida genotipidagi barcha imkoniyatlar ro`yobga 
chiqavermaydi. 
Organizmlar irsiyatning moddiy asoslari (genotipi) o`zgarishi evolyutsiya 
jarayoni uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega. Irsiy o`zgaruvchanlikning ikki 
formasi — mutatsiya va rekombinatsiya mavjud. «Mutatsiya» so`zi dastlab 
biologiyaga XVIII asrda A. Dyushen tomonidan kiritilgan. XX asrda golland olimi 
De Friz bu terminga yana bir bor murojaat etdi va mutatsiya nazariyasini yaratdi.
Mutatsiya o`simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning barcha turlariga 
mansub. Mutatsiyalar asosan 4 xilga bo`linadi. Bular gen, xromosoma, genom va 
sitoplazmatik mutatsiyalardir. Gen deyilganda, odatda, hujayrada u yoki bu 
polipeptid sintezlanishida ishtirok etadigan DNK zanjirining bir qismi tushuniladi. 
Har bir gen bir qancha nukleotiddan tashkil topgan. Bu o`z-o`zidan, gen mutatsiya 

---

121 
nukleotidlarining o`zgarishi bilan bog`liq; ekanligidan dalolat beradi. Hozirgi 
tasavvurlarga ko`ra, gen mutatsiyalari 4 xil ko`rinishda bo`ladi. Ular DNK 
molekulasidagi: 1) nukleotidlar o`rnining almashinishi; 2) bitta yoki bir nechta 
nukleotidning kamayishi; 3) bir yoki bir nechta nukleotidning DNK zanjiriga 
qo`shilishi; 4) gen tarkibidagi nukleotidlar tartibining qayta tuzilishi tufayli_ vujud-
ga keladi. Gen mutatsiyasining tezligi bir gen uchun har bir bo`g`inda 10
-4
, 10
-6 
ga 
teng. Har bir tur populyatsiyasi genofondida juda ko`p genlar borligi e’tiborga 
olinsa, gen mutatsiyasining o`lchami juda ulkan bo`lishiga shubha qolmaydi. 
Mutatsiya ayrim hollarda teskari formada namoyon bo`lishi mumkin. Bunday 
vaqtda o`zgargan gen o`zining asli holatiga qaytadi. Ko`pgina gen mutatsiyalari 
resessiv holatda bo`lib, fenotipda ro`yobga chiqmaydi. Bu hodisa juda katta 
biologik mazmunga ega. Chunki har bir mutatsiya tabiiy tanlanish tufayli hosil 
bo`lgan genotipning nozik muvozanatini o`zgartiradi. Geterozigota holatdagi resessiv 
mutatsiyalar tur ichidagi irsiy o`zgaruvchanlik manbai hisoblanadi. 
Xromosoma mutatsiyasi uning qayta tiklanishi — abberratsiyasi tufayli vujudga 
keladi. Xromosomalar ichidagi va xromosomalararo abberratsiyalarning sabablari 
xilma-xildir. 
Xromosoma mutatsiyalari har bir organizm genomining bir butunligi turg`un 
bo`lmay, nisbiyligini isbotlaydi. Agar alohida genlar murakkab fenotipik belgilar 
rivojlanishini ta’minlashi e’tiborga olinsa, xromosoma mutatsiyalari juda katta 
o`zgarishlarga sabab bo`lishini ko`z oldimizga keltirish qiyin emas. Organizmlar 
genomini keskin o`zgarishlarga olib kelgan xromosoma mutatsiyalari ko`pincha 
gomozigota holatda letallik xossasiga ega bo`ladi. Geterozigota holatda esa letallik 
fenotip jihatdan ro`yobga chiqmaydi. 
Resessiv gen mutatsiyalari, shuningdek, unchalik zararli bo`lmagan 
xromosoma mutatsiyalari geterozigota holatda tur ichidagi o`zgaruvchanlik uchun 
rezerv vazifasini o`taydi. Xromosomalar sonining o`zgarishi — genom mutatsiyasi 
ikki xil bo`ladi. 
Poliploidiyada xromosomalar soni karra tartibda ortadi, natijada triploid (3n), 
tetraploid (4n), geksaploid (6n) kabi genom formalar hosil bo`ladi. 
Geteroploidiya yoki aneuploidiyada esa ayrim juft xromosomalarning soni ko`payadi 
yoki kamayadi. 
Genetik 
materialning 
polimerlanishi 
sodda 
hayvonlar 
va 
o`simliklar 
evolyutsiyasida muhim ahamiyatga ega bo`lgan. Xromosomalar sonining ortishi 
bilan genetik axborot zapasi ham ortadi. Natijada gen va xromosoma mutatsiyalari 
ro`y bergan chog`da, ularning buzilish xillari kam bo`lib, qulayligi ko`payadi. 
Keyingi vaqtlarda sitoplazmatik irsiylanishga ham katta ahamiyat berilmoqda. 
Sitoplazmatik irsiylanishda ba’zi belgi-xossalar yadrodan tashqari, sitoplazma orqali 
bo`g`indan-bo`g`inga o`tadi. Sitoplazma komponentlari, mitoxondriyalar, plastidalar 
bilan bog`liq hususiyatlar organizm orqali nasldan-naslga o`tadi. Shu sababli 
sitoplazmatik mutatsiyalar evolyutsiya jarayonida ma’lum rol o`ynaydi. 
Populyatsiyalarning irqlarga, kenja turlarning turlarga aylanishi jarayonida 
translokatsiya, inversiya, duplikatsiya, poliploidiya bir individni boshqa individdan 
ajratuvchi omil sifatida muhim rol o’ynaydi. Xromosomadagi qayd qilingan 
o`zgarishlar tufayli genlar balansi buzilishi, oqibatda chatishmaslik, zigotaning 
hayotchanligi, organizm serpushtligining pasayishi hollari ro`y beradi. Mabodo, 

---

122 
hayotchan individlar vujudga kelsa, translokatsiya, inversiya, duplikatsiya bo`yicha 
gomozigota formalar muayyan muhit sharoitiga moslashishi, qiyinchiliksiz urchishi, 
so`ng alohida tur vujudga kelishi mumkin. Bu turda ilgarigi genlar saqlansada, 
ularning birikish guruhi va joylashish tartibi o`zgacha bo`ladi. Bunday genlar 
boshlang`ich tur yo`nalishida mutatsiya hosil qilishi va natijada mutatsiyaning 
gomologik qatorlarini vujudga keltirishi mumkin. Autosomalar ayrim qismlarining 
jinsiy xromosomalarga birikishi bilan bog`liq bo`lgan translokatsiya ayniqsa muhim. 
Chunki u hayvon turlarining chatishmasligini ifodalovchi faktor hisoblanadi.