O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 
AKUSTIK FONETIKA HAQIDA MA'LUMOT.
TOVUSHLARNING AKUSTIK BELGILARI 
Nutq tovushlari sekundiga taxminan 1,100 marta tezlik bilan o'tuvchi 
havo oqimining mexanik tebranishi natijasidir. O'z navbatida havo tebranishi 
davomiy va davomsiz hamda sodda va murakkab bo'lishi mumkin.
Tovushlar asosan ikki asosiy akustik belgiga ega: 
amplituda 
va 
chastota
. 
Amplituda 
(tebranish to'lqini) eshitilishi jihatdan tovushning kuchiga (ovozning 
baland yoki pastligiga) to'g'ri keladi. Agar tebranish harakati tez bo'lsa, tovush 
baland tebranish chastotasiga ega bo'ladi. Aks holda past chastotali tovush hosil 
bo'ladi. Tebranish chastotasi gers (yoki har sekunda qaytariluvchi sikl) bilan o'l-
chanadi. Bir gers bir sekunda bo'ladigan tebranish davriga tengdir.
Chastota tovushlarni bir-biridan farqlash uchun zarur bo'lgan akustik belgi 
hisoblanadi. Odamning tovush chastotasini eshitib his qila olish qobiliyati che-
garalangan. Biz 15 dan to 15000 gersgacha bo'lgan tovushlarni eshitib his qila 
olamiz. Juda sekin (15 gersdan kam) yoki juda tez (20000 gersdan yuqori) te-
branishga ega bo'lgan tovushlarni umuman eshitish mumkin emas.
Shu sababli bunday tebranishga ega bo'lgan tovushlarni eshitish uchun 
maxsus uskuna va apparatlar zarur bo'ladi. Tovush to'lqinini hosil qiluvchi havo 
tebranishi davomiy bo'lsa, ton va davomsiz bo'lsa, shovqin hosil qiladi. Ton va 
shovqin tovushlarni farqlash uchun zarur bo'lgan akustik xususiyatlardir.
Masalan, unli tovushlar tonga, jarangsiz undoshlar esa shovqinga egadir. 
Jarangli undoshlar bir yo'la ton va shovqinga ega bo'lib, keyingisi bosib ketadi. 
Sonor tovushlarda (l, r, y, m, n, ng kabi) shovqin va ton birlikda bo'lib, ton 
shovqindan ustun keladi.
Tovushning cho'ziqligi yoki qisqaligi (uni odatda miqdor belgisi deb yuri-
tiladi) tebranish harakatining vaqti bilan aniqlanadi va u milisekund bilan o'l-

---

- 17 - 
chanadi. Tovushning kuchi, baland yoki pastligi va hokazolar uning