62
va ekstatik edi.
Ellin davlatlarida turli xudolar, turli xalqlarning diniy e‘tiqod- lari keng tarqaldi. Diniy
tolerantlik shakllandi. Joylarda dinning universalligini namoyish qilishga intilib, barcha
xudolar- ga atab ibodatxona - Panteon qurila boshlandi. Ana shunday Panteon Aleksandriyada
qurildi. Yunonistonda yahudiy dini tarqala boshladi. Yunonlar
bu monoteistik dinga ishonib,
uni qabul qildilar. Yahudiy diniga yangi qabul qilinganlar «prozelit- lar» deb ataldi.
Turli hududlarda turli xudolarga e‘tiqod qilish saqlanib qol- sa-da, ayrim xudolarga e‘tiqod
qilish keng tarqaldi. Zevs, Dio- nis, Osiris hamda Kichik Osiyo ma‘budlari Sabaziy va Adonis -
ga, ayol ma‘budalardan Misr Isidasiga sig‗inish keng yoyildi. Sharqda shakllangan sinkretik
e‘tiqodlar Kichik Osiyo, Yunoniston va Makedoniya, keyinchalik esa G‗arbiy O‗rtayer
dengiziga kirib bordi.
Ellin madaniyatining tarqalishidagi eng muhim omil an‘ana- viy va yangi paydo bo‗lgan
ko‗plab bayramlar bo‗ldi. Xudolar sharafiga o‗tkaziladigan bayramlar bir qatorda homiy
podsho- lar sharafiga diniy markazlar va poytaxtlarda o‗tkaziladigan maxsus bayraml ar paydo
bo‗ldi. Misol uchun, ana shunday bayramlardan biri mil.avv. 165-yil
poytaxt Antioxiya
yaqinida salavkiy sulolasi hukmdori Antiox IV (mil.avv. 175-160-yil- lar) tomonidan
o‗tkazilgan bayramni ko‗rsatish mumkin. Bu bayramning ochilishida 50 mingga yaqin piyoda
va otliq askar- lar, jang aravalari va fillar, oltin gulchambar kiygan 800 o‗smir va oltin hamda
kumush bilan bezalgan taxtiravonlarda o‗tirgan 580 ta ayollar; xudolar va qahramonlarning
son-sanoqsiz boy bezalgan haykallari; yuzlab qullar oltin va kumush buyumlar,
fil suyagini
olib borar edilar. Manbada 300 qurbonlik dastur- xonlari va minglab boqilgan buqalar
ko‗rsatiladi. Bayram 30 kun davom etib, bayram davomida turli xil gimnastika o‗yinlari,
bellashuvlar, teatr tomoshalari, ming-bir yarim ming kishiga mo‗ljallangan bazmlar va ov
uyushtiriladi.
Ptolemeylar Misrda qadimgi fir‘avnlar davrida bo‗lganidek, podsho hokimiyatining
mavqeyi kuchayib ketdi va ellin shar- qidagi boshqa mamlakatlardagi kabi Misrda podsholarga
sig‗inish yana avj oldi. Ptolemey II Filadelf o‗zi va o‗z singlisi Arsinoyaga sig‗inishga farmon
berib, o‗zi va singlisi sharafiga ibodatxonalar qurdirdi.
Shuningdek, Misrda Ptolemey III va
uning xotini Berenikaga sig‗inish keng yoyildi.
O‗sha davr falsafasida inson shaxsini o‗rganish muammosi birinchi o‗ringa chiqa boshladi.
Mil.avv. V-IV asrlarda ikki falsafiy maktab: yangi stoik va epikur maktablari vujudga keldi.
Ular inson, shaxs nima, baxt nima degan savollar ustida bosh qoti - ra boshladilar. Afinada
stoiklar maktabiga mil.avv. 302-yil kelib chiqishi Kipr orolidan bolgan faylasuf Zenon
(mil.avv. 336-264-yil- lar) asos soldi. Bu maktabga ellin davrining ko‗pgina taniqli fayla-
suflari va olimlari kirgan edi. Stoiklar Afinaning eng
gavjum joyi bolmish agorada, naqshin
peshayvon «stoya» ostida va‘z aytib, o‗z tinglovchilariga ta‘lim berar edilar (Bu maktabning
nomi ham shu so‗zdan kelib chiqqan). Stoizm yunon va Sharq nazariyalarining sintezi edi. U
keng tarqalgan va shu bilan birga, uzoq yashagan ellin falsafiy maktabi edi. Stoikla r hamma
narsani, shu jumladan, fikr, so‗z, olov va shu kabilarni ham jism deb atar edilar. Butun olamni
stoiklar rivojlanib turadigan olov deb hisoblashar edi. Stoiklar barcha odamlar teng degan
g‗oyani ilgari surdilar. Ular insonlar tabiat bilan uyg‗un holda yashab, baxt va ilohiylik topadi,
degan fikrni shakllantirdilar.
Mil.avv. IV asrda Afinada Epikur falsafa maktabi shakllandi. Faylasuf Epikurning bog‗ida
uning do‗stlari va shogirdlari to‗planib, falsafiy suhbatlar qurdilar. Bozorlar, maydonlar, odam
l ar ko‗p bo‗lgan joylarda o‗z ta‘limotlarini targ‗ib qilgan stoiklardan farq qilgan holda Epikur
tinch va sokin joyda ta- fakkur qilishni yo‗lga qo‗ydi. Epikurchilar «Baxtning mohiyati -
azobning yo‗qligidir», «Kimda kam ehtiyoj bo‗lsa, u kishida ko‗p farog‗at bo‗ladi»
tushunchalarini ilgari surdilar.
63
Aleksandrning ustozi faylasuf Aristotel «Afina politiyasi»
asa- rini yozib, davlat
boshqaruvining uch shaklini: bir kishining qo‗lidagi hokimiyat - monarxiyani, ozchilik
hokimiyati - oli- garxiya, uchinchisi ko‗pchilikning hokimiyati demokratiyani ko‗rsatdi.
Mil.avv. III asrda yana bir falsafiy maktab - skeptiklar maktabi shakllandi. Bu maktabga
Arastuning kichik zamon- doshi Pirron asos soldi. Skeptiklar atrof dunyoni bilib bo‗lmay- di,
uning tabiati to‗g‗risidagi barcha nazariyalar xayol deb hi- sobladilar.
Shuning uchun ular
fizika bilan shug‗ullanmadi- lar. Dunyoni bilish nazariyalarini yaratmadilar. Lekin boshqa
maktablar yaratgan nazariyalar tanqidiga e‘tibor berdilar. Ular: «Barcha narsalarni hech
qachon bilib bo‗lmaydi, ular haqida na haqiqatni, na yolg‗onni aytishlari mumkin emas», deb
hi- sobladilar.
Skeptiklar falsafiy oqimi tibbiyotga ta‘sir qildi. Tabiblar ka- salliklarning sabablarini
bilishlari mumkin emas, faqat bemor kasalligini kuzatish kerak, kasallikni
kasalda dorilarni
sinash bilan davolash zarur, degan tushunchani ilgari surdilar.
Mil.avv. IV asrda falsafada yana bir maktab - kiniklar paydo bo‗ldi. Bu maktab asoschisi
Antisfen bo‗lib, Diogen uning mashhur o‗quvchisi edi. Kiniklar tabiatga qaytish qulaylikla-
ridan voz kechishni talab qildilar. Inson yaratgan qonun-qoi- dalari tabiatga qarama-qarshidir
deb, davlatni tan olmadilar. Ular ko‗chalar, maydonlar va portlarda olomon oldida so‗zga
chiqib, mavjud tartib-qoidalarning noto‗g‗riligini asosladilar. Kambag‗allikni nafaqat so‗zda,
balki o‗z turmush tarzlari bilan targ‗ib qildilar.
1.
Do'stlaringiz bilan baham: 
