O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti “tarix” kafedrasi

Yunon polislarning tashkil topishi. 
Yunon tarixidagi mil.avv. XI-IX asrlarni tarixchilar «Qorong‗i davrlar» deb ataydilar. 
Chunki bu davrga oid ma‘lumotlar juda kam. Mil.avv. XI-IX asrlardagi yunon tarixini 
o‗rganish bo‗yicha asosiy manba bo‗lib, Gomerning «Iliada» va «Odissey» dostonlari xizmat 
qiladi. Shu sababli bu davr Gomer davri deb ham ataladi.
Gomer «Iliada» va «Odissey» dostonlarida axey sivilizatsiyasi gullab-yashnashining 
so‗nggi davri hayotini tasvirlaydi. Lekin Gomerning o‗zi mil.avv. VIII asrda yashagani uchun 
o‗tmish voqealarini o‗zi yashagan davr nuqtayi nazaridan zamonaviylashtiradi.
«Odissey» va «Iliada» dostonlarida yunon jamoasidagi mulkiy tabaqalanishni, urug‗chilik 
munosabatlari zaiflashganini, basileylar bilan hokimiyatga intilayotgan ko‗p sonli urug‗ 
zodagonlari qatlami shakllanayotganini kuzatish mumkin. Asta-sekin mehnat taqsimoti 
natijasida dehqonchilikdan hunarmandchilik ajralib chiqadi. Poemalarda temirchi, tosh 
teruvchi, duradgor va kema yasovchilar to‗g‗risida hikoya qilinadi. Erkin kishilar bilan bir 
qatorda, qullar ham mehnat qilganlar. Qulchilik hali xonaki shaklda bo‘lib, ularning soni ko‗p 
emas edi. Xo‗jayin qul bilan yonma-yon jismoniy mehnat qilishdan hali jirkanmagan. Gomer 
o‗tmish qahramonlarini sharaflab, o‗zi yashagan davrning mavjud ijtimoiy tabaqalanishining 
hayotiy tasvirini chizadi.
Urug‗-jamoa 
kichik 
qishloqlarda 
yashab, 
dehqonchilik, 
chorvachilik 
bilan 
shug‗ullanganlar. Jamoani saylab qo‗yilgan oqsoqol-basiley urf-odat, an‘analar asosida 
boshqargan. Basiley urug‗ mulkini qo‗riqlagan, urug‗doshlarini sud qilgan va urug‗ning 
afsonaviy asoschisini hurmatlashga bagi‘shlangan marosimlarni o‗tkazishda boshchilik qiladi. 
Axey sivilizatsiyasi asta-sekin parchalana boshladi.
Mil.avv. XIII asr oxiridan axeylarning parokanda ahvoli vaqtida shimoldan doriy 
qabilalari Yunonistonga bostirib kirdi. Doriylar mil.avv. XI asrning oxiriga kelib butun 
Shimoliy va O‗rta Yunoniston, Peloponnes yarim orolining katta qismini egallab oldilar. Bu 
davrda ularda ibtidoiy jamoa munosabatlari hukm surgan. Dostonlarda aholi qishloqlarda 
yashab, shahar to‗g‗risida tasavvurga ega bo‗lmagani bayon qilinadi. Xojalik natural shaklda 
bo‗lib, aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‗ullanadi. Savdo ibtidoiy ayirboshlash 
holatida edi. Gomer davri yunonlari hatto ularning zodagonlari ham kichik, qo‗pol qurilgan, 
poli tuproq, xona o‗rtasida gulxan yoqiladigan uylarda yashaganlar.
Mil.avv. XI asrda xojalik hayotidagi bir qancha qiyinchilikdan so‗ng temir o‗zlashtirilib, 
xojalik hayotining jonlanishi boshlandi. Ammo Yunonistonda unumdor yerlar juda kam 
bo‗lgan. Taqchil bo‗lgan unumdor yerlarning asosiy qismini donli ekin- lar egallay boshlagan. 
Bog‗dorchilik, uzumchilik va zaytun daraxtlarini o‗stirish yo‗lga qo‗yilgan. Chorvachilik 
rivojlangan. Gomer poemalariga ko‗ra, qoramol asosiy ayirboshlash vositasi bo‗lgan. 
Hunarmandchilikda katta o‗zgarishlar yuz berdi. Mehnat qurollari tayyorlashda temir keng 
qo‗llanila boshlandi. Temirdan yasalgan mehnat qurollari ish unumdorligini oshirdi. Oila 
moddiy ehtiyojini o‗z mehnati bilan qondirish imkoniyatiga ega bo‗ldi.

---

15 
Erkin dehqon xojaligi asosiy ishlab chiqaruvchi bo‗ldi. Jamoaning alohida bir ko‗rinishi 
sifatida jamoa-polis jamiyat tashkilotining asosiy shakli bo‗ldi. Keyinchalik polis shahar-
davlatga aylandi. Har bir oila iqtisodiy mustaqil birlik bo‗lib, ular huquqlarda teng edilar. 
Jamoada shakllanayotgan urug‗ zodagonlari jamoani o‗z nazorati ostiga olishga urinar edilar. 
Polis-jamoa asosan ikki vazifani bajargan: aholini va hududni qo‗shnilar bosqini va tazyiqidan 
himoya qilish va jamoaning ichki munosabatlarini tartibga solish. Hali davlat tashk iloti 
yuzaga kelmagan edi. 
Mil.avv. IX asr oxirida yunon dunyosi dehqonlarni birlashtirgan yuzlab kichik polis -
jamoalardan yoki ular katta-kichik qishloqlardan iborat edi. Asosiy iqtisodiy birlik mustaqil 
xojalik yuritish asosida tirikchiligini o‗tkazadigan, oddiy turmush kechirib, tashqi dunyo bilan 
aloqasi bo‗lmagan patriarxal oila bo‗lgan. Yunon dunyosida hali katta yer egalari, yersiz, 
birovga qaram oilalar, odamlar va jamoa a‘zolari yo‗q edi.
Hunarmandchilikning sohasi bo‗lgan kulolchilikda protogeometrik usul shakllandi. Dafn 
marosimlari o‗zgardi. Endilikda tuproqqa dafn etish o‗rniga jasadni krematsiya qilish (yoqish) 
rasm bo‗ldi. Bolqon Yunonistonidan yuqori darajada rivojlangan Sharqqa yunonlar kirib kela 
boshladi. Mil.avv. XI asr oxiridan Kichik Osiyoning g‗arbiy qirg‗og‗ida yunon qo‗rg‗onlari 
paydo bo‗lib, ularning aholisi eoliy, ioniy va doriy shevalarida so‗zlashgan. 
M.a. VIII-VI asrlarda Yunonistonning ijtimoiy taraqqiyoti Gomer davri oxirlaridan boshlab 
hamma joyda yuz bergan ilku sinfiy jamiyatning qaror topishi jarayonining davomidir. M.a. VII-VI 
asrlar davrini an‘anasiga ko‘ra ko‘pincha arxaik, ya‘ni dastlabki davr deb ataydilar, chunki XIX 
asrning uchinchi choragida boshlangan va hozirgacha davom etayotgan buyuk arxeologik 
nashriyotlarga qadar qadimgi Yunoniston tarixini odatda m.a. VIII asrdan boshlar edilar. Biroq 
mazkur terminni hozirgi kunda ham saqlash mumkin, chunki xuddi m.a. VIII-VI asrlarda kundalik 
jamiyatining shakllanishi birinchi marta eng zo‘r va eng aniq ifodalangan variantda yuz bermoqda 
ediki, bu davr randa antik davr deb nom olgan. 
Doriylar istilosi natijasida yuz bergan uzilishlardan so‘ng Yunonistonda yangidan kichik-
kichik quldorlik davlatlari paydo bo‘la boshladi. Bu davlatlar istehkom bilan o‘rab olingan 
manzillardan iborat bo‘lib, ularda dehqonlarning va ayni vaqtda quldorlarning kollektivlari yashab 
ular birgalikda o‘zlarining umumiy manfaatlarini istehkom bilan o‘rab olingan manzil yonidagi o‘z 
mulklari bo‘lmish er uchastkalarini va o‘z mulklari bo‘lmish qullarni himoya qilganlar. Bu davlat 
tuzilishlari qadimgi yunonlarda polislar, ya‘ni shahar-davlatlar deb nom olgan. Natural xo‘jalik 
katta davlat birlashmalari tuzish uchun shart-sharoit tug‘dirmagan. 
Antik davrda qadimgi yunon jamiyatining iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy va mafkuraviy 
tashkilotining asosiy shakli polis edi. Polis bu - jamoaning alohida tipi bo‗lib, dehqon va 
shahar aholisini o‗zida birlashtirgan yerga ishlovchilar - fuqaro jamoasi edi. Yunon polisining 
taraqqiyoti va shakllanishini belgilaydigan asosiy shartlari quyidagicha edi: Eng avvalo, davlat 
va xususiy mulk birlashgan antik mulkchilik shakli edi. Yunon jamoasi a‘zosi bo‗lgan fuqaro 
yerga egalik qilish huquqiga ega edi. Har bir fuqaro polis hududi da yer ulushiga ega bo‗lishi 
shart edi. Yerga egalikning oliy huquqi fuqarolar jamoasiga tegishli edi. Polis tashkilotining 
ajralmas qismi fuqarolik muassasasi edi. Polis aholisi to‗la huquqli fuqarolar, to‗laqonli 
huquqga ega bo‗lmagan va huquqi bo‗lmagan aholi toifalaridan iborat edi. Polis jamoasi 
tarkibiga kirgan fuqarolar iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy huquqlarning majmuasiga ega edilar. 
Faqat polis fuqarolarigina aholining imtiyozli qismini tashkil etar edi.
Fuqaroning asosiy ramzi ozod kishi mavqeyi edi. Yunon fuqarolik mavqeyini fuqaro ota-
onadan tug‗ilishi bilan olar edi. Fuqarolik huquqini boshqa polisdan kelganlarga sovg‗a qilish - 
ga faqat polisning xalq yig‗ini haqli edi. Oligarxiya hukmron bo‗lgan polislarda fuqarolik 
mavqeyiga ega bo‗lish uchun fuqaro mulkiy senz, yerga egalik, og‗ir qurol-aslahasi 
mavjudligi shart- larini bajarishi lozim edi. Polisning iqtisodiy asosini qishloq xojaligi, yerga 
fuqaroning erkin mehnat qilishi tashkil etar edi. Yerga egalik, dehqonchilik uzoq vaqt polis 
fuqarosining imtiyozi bo‗lib qoldi. Polis fuqarosidan boshqa hech kim uning hududi - da yerga 

---

16 
egalik qilish huquqiga ega emas edi. Polis fuqarolar jamoasiga tegishli jamoa yerlariga egalik 
qila olmas edi. 
Har bir fuqaroning eng muhim huquqi va bir vaqtning o‗zi- da majburiyati, bu uning o‗z 
polisining himoyasida shaxsan ishtirok etishi edi. Uncha katta bo‗lmagan yunon polislari 
muntazam qo‗shin saqlash qobiliyatiga ega emas edilar. Shu sababli, uning himoyasi erkaklar 
zimmasida edi. Qo‗shinning asosini tashkil qilgan og‗ir qurollangan falangani o‗rta hol fuqa 
ro-dehqonlar tashkil etar edi. Yunon polisining ajralmas qis mi - fuqarolik jamoasida o‗z-o‗zini 
boshqarish edi. Xalq yig‗ini, kengash, sud va ijroiya hokimiyati lavozimlari fuqaro 
jamoasining qo‗lida bo‗lib, hech qachon undan ajralmadi. 
Polis jamiyatida barcha huquqiy me‘yorlar manbasi xalq yig‗inida ishlab chiqilgan qonun 
edi. Fuqarolarning qonunlarni ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirishdagi ishtiroki 
ajralmas huquq edi. Shunday qilib, polis fuqarolik jamoasi a‘zolari bo‗lgan shahar va qishloq 
aholisi uyushgan yopiq jamoani tashkil qilib, o‗z imtiyozlari va huquqlarini qat‘iy saqlab, 
himoya qilar edi. Polis hududi shahar va uning atrofidagi qishloqlarni o‗z ichiga olgan. Yunon 
shahar-davlatlari hududi va aholisi soni bo‗yicha har xil bo‗lgan.
Polis-davlat hududi markazida shahar bo‗lib, bu yerda qishloq aholisining bir qismi: 
hunarmandlar, savdogarlar yashagan, xalq yig‗ini to‗plangan ibodatxona bo‗lgan. Odatda, 
shaharlar portlar, gavanlar bilan dengiz sohiliga joylashgan. Shahar markazida tepalikda 
mustahkamlangan qal‘a - akropol bo‗lib, bu yerda ibodatxona, shahar xazinasi binosi bo‗lgan. 
Akropol yonida bozor - agora maydoni bo‗lib, bayramlar, sport muso- baqalari va xalq yig‗ini 
o‗tkazilgan. Polis hududida bir necha qishloqlar joylashgan, lekin shahar markazi boshqaruvi 
bitta bo‗lgan. Polisda aholi asosan uzumchilik, zaytun ekini, hunarmandchilik, savdo bilan 
shug‗ullangan. Aholining ijtimoiy qatlami asosan mayda dehqonlar, hunarmand va 
savdogarlardan tashkil topgan. 
Har bir polisda vaqt o‗tishi bilan polis tuzilmasi tugallangan shaklni oldi va barqaror 
fuqarolik siyosiy tashkiloti (demokratiya yoki oligarxiya) shaklida faoliyat ko‗rsata boshladi.
Har biri polisdagi tub joy erkin aholining hammasini rasmangina o‘z ichiga olgan, hukmron 
quldorlar sinfining yuqori qatlamiga aylangan nasl-nasabli aslzodalarning iqtisodiy va siyosiy 
hukmronligi endi siyosiy taraqqiyotning ilgarilab borishiga to‘sqinlik qila boshladi. 
Shahar demosining iqtisodiy mustaqilligi kuchayib borishi bilan u polisni boshqarishda 
ishtirok etishiga va aslzodalar hokimiyatini chekkasiga erishish uchun faol harakat qila boshladi. 
Shahar demosi uning mol-mulkini va savdo – hunarmandchilik faoliyatini aslzodalarning 
suiste‘mollardan himoya qiladigan qonunlar chiqarishni talab qildi. Dengiz savdosi 
rivojlanayotganligi munosabati bilan shahar demosi faolroq tashqi siyosat yurgizish masalasini 
qo‘ydi. Qishloq demosi qarz asoratidan qonunchilik yo‘li bilan himoya qilishga muhtoj edi va 
dehqonlarning yer uchastkalarini bosib olishga xotima berishni talab qilardi. Ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyot jarayoni nasl-nasabli aslzodalarga ham dahl qilmoqda edi, ular orasida ham mulkiy 
tabaqalanish yuz bermoqda edi. Aslzodalarning, ayniqsa kambag‘allashib qolgan aslzodalarning bir 
qismi ustaxonalar ochish va savdo sotig‘ni tashkil qilish bilan o‘zi shug‘ullana boshladi. Bu 
aslzodalarning manfaatlari shahar demosi yuqori qatlamlarining manfaatlari bilan yaqinlashgan edi. 
Nasl nasabli aslzodalarning hukmron zamindorlar gruppasi yetilib qolgan islohatlarni 
o‘tkazishga qarshilik ko‘rsata boshladi. Shu sababli m.a. VII-VI asrlarda shahar va qishloq demosi 
islohatlar uchun qat‘iy kurashga kirishdi. Savdo-hunarmandchilik polislarining ko‘pchiligida nasl-
nasabli aslzodalar hokimiyati ag‘darib tashlandi va xokimiyat demosining vakillari bo‘lmish 
hukmdor shirankar qo‘liga o‘tdi «Tiran» – (mustabid) tushunchasi Yunoniston tarixining arxaik 
davrida salbiy ma‘noga ega emas edi. Shu tariqa m.a. VII-VI asrlarda davlat hokimiyatining yangi 
formasi paydobo‘ldiki, bu forma fanda bosh yoki ilk tironiya nomi bilan mashxurdir. Tiranlarning 
ko‘pchilik qismi demosning yuqori qatlamlariga yondoshgan aristokratiya gruppasidan chiqqan 
kishilar edi. Ular zo‘r berib eski zodagon aristokratlar huquqlarini cheklash siyosatini yurgizdilar, 
ularga qarashli yerlarning bir qismini musodara qildilar eski tartiblarning eng tarafdorlarini qirib 
tashladilar yoki haydab yubordilar. Lekin eski (aslzodalar) urug‘idan chiqqan tiraklar ko‘pincha 

---

17 
tutiriqsiz siyosat yurgizdilar va shu bilan ularni yuqori martabaga ko‘targan demosni o‘zlariga 
qarshi qurollantirdilar. Tiraniya nechog‘li nomukammal bo‘lishiga qaramay, o‘sha vaqt progressiv 
hokimiyat edi. Qo‘zg‘olon ko‘targan demosning tepasiga aristokratiyadan bo‘lgan kishilarning 
chiqib olganligiga sabab shu ediki, dastlabki paytda ular demosning o‘z orasidan chiqqan tubjoy 
vakillariga qaraganda davlat ishida tajribaga ega edilar. ―To‘ng‘ich‖ yoki ―ilk tiraniya‖ qisqa 
muddatli edi. Aristokratlar hokimiyatdan chetlatilgan. Demosning faoliyati uchun keng maydon 
ochilgandan keyin tiranlar endi kerak bo‘lmay qoldilar. Tiraniya zamonida demosning 
manfaatlarini ko‘proq izchillik bilan himoya qilgan siyosatchilar yetishib chiqib, siyosiy tajriba 
orttirgan edilar. Shuning uchun yana qo‘zg‘olonlar yuz berdi. 
M.a. VII asrning oxirlari – VI asrning boshlarida Kichik Osiyo va Yunonistonda tangalar paydo 
bo‘ladi. Birinchi to‗laqonli tangalar Kichik Osiyodagi Lidiyada zarb qilindi. Oltin va kumush 
aralashmasidan iborat elektron deb ataladigan tanga zarb qilindi. Tangalar uzunchoq shaklda, 
bir tomonida davlat ramzi, ikkinchi tomonida kvadrat tasviri tushirilgan edi. Yunonistonning 
pul birligini 436,5 gramm og‗irlikdagi mina tashkil qilgan. Bir mina 8,73 g og‗irlikdagi 50 
staterga bo‗lingan. 
Bu gurkiragan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining natijasi edi. Kichik Osiyodagi yunon 
shaharlarida Yunonistonning polislariga qaraganda aristokratiya bilan demos o‘rtasidagi kurash 
davrini ilgariroq kechiran va boy savdo-xunarmandchilik markazlariga aylangan edilar. Bunga 
ularning qadimgi yunon va qadimgi sharq dunyolarning tutash joyida egallangan tranzit geografik 
mavqei yordamlashgan edi. O‘tmishda axaya aholisining bir qismi Bolqon Yunonistondagi 
doriylardan kichik Osiyo sohiliga qochgan edilar. Bu ham xuddi Kichik Osiyo sohilida qadimgi 
axayya madaniyati elementlarining ko‘p miqdorda saqlanib qolishiga hamda ijtimoiy-iqtisodiy va 
markaziy taraqqiyotining uzluksiz borishiga yordamlashgan edi. Shu sababli Ioniya yunon polislari 
miloddan avvalgi VII-VI asrlarda o‘sha vaqtdagi Yunonistonning eng ilg‘or rayoni edi. Ular orasida 
ayniqsa Milet ajralib turardi.