O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti “tarix” kafedrasi

Buyuk yunon koloniyalashtirilishi
Qadimgi Yunonistonning ko‘p hududlarida qishloq xo‘jaligi uchun yaroqli yerlar yetarli 
bo‘lmagan bir vaqtda mulkiy tabaqalanish yerning yetishmovchiligiga erta olib kelgan. Ko‘pgina 
klersiz fuqarolar paydo bo‘lgan. Hunarmandchilikda arzon qo‘l mehnatidan foydalanishning 
rivojlanishi bu fuqarolarning ko‘pchiligiga hunarmand bo‘lish imkoniyatini bermagan. Polisning 
kichik hududi va uning past iqtisodiy darajasi kambag‘allashib qolgan fuqarolarning faqat ozgina 
qismini o‘z doirasida bir amallab kun ko‘rinishi ta‘minlay olgan, xolos.
Kambag‗allashgan jamoachi dehqonlar o‗zlarining boyib ketgan zodagon qarindosh 
(yevpatrid) lariga qarzi uchun qul bo‗lishni xohlamadilar. Ular o‗zlarining qarzlari uchun 
garovga qo‗yilgan bir parcha yerlarini tashlab ketishga majbur bo‗ldilar. Ular uchun yagona 
yo‗l boshqa hududlarga ketish edi.
Bundan tashqari Yunonistonning bir necha viloyatlarida aholi haddan tashqari ko‗payib 
ketgan edi. Arxaik davrning boshlanishida aholi sonining keskin o‗sishi natijasida demografik 
portlash yuz berdi. Ishlab chiqarish kuchlarining zaif rivojlanishi oziq-ovqat va boshqa 
mahsulotlarning taqchilligiga olib keldi.
Temir qurollarning xoj‘alikda keng qo‗llanila boshlanishi dehqonchilik, ayirboshlash, 
hunarmandchilik 
rivojlanishiga 
olib 
keldi. 
Shuningdek, 
savdo-hunarmandchilikning 
rivojlanishi xomashyoga bo‗lgan ehtiyoj va tayyor mahsulotni sotish uchun yangi hududlarni 
izlab topish zaruriyatini tug‗dirdi. 
Bu davrda yunon polislarida ijtimoiy va siyosiy kurash keskinlashib ketdi. Odatda 
mag‘lubiyatga uchragan ijtimoiy va siyosiy guruhlarning eng faol vakillari tug‘ilib o‘sgan polisidan
haydab yuborilardi, yoki ixtiyoriy ravishda ko‘chib ketishardi.
Bundan tashqari, arxaik davrda Yunonistonning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan 
viloyatlarida fuqarolarni qarzi uchun qul qilish qonun bilan taqiqlandi. O‗sib borayotgan 

---

18 
iqtisodiyotni arzon ishchi kuchi - qullarga bo‗lgan talabini qondirish uchun begona hudud 
lardan qullarni olib kelish boshlandi.
Yuqorida tasvirlangan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar ortiqcha fuqarolarning o‘z 
tug‘ilib o‘sgan polislardan doimiy va hatto antik zamon miqyosida ommaviy ravishda ko‘chirishlari 
bilan birga borgan. Bu ko‘chirishlar miloddan avvalgi VIII asr oxirlaridan va ayniqsa miloddan
avvalgi VII va VI asrlarda shu qadar keng miqyosda ko‘payib ketganki, tarixda ular Buyuk yunon 
koloniyalashtirishi nomi bilan kirgan.
Kiklada, Sporada orollari va Kichik Osiyo qirg‗oqlari dastlab yunonlar o‗zlashtirgani 
sababli, mil.avv. VIII asrda aholining ko‗chishi g‗arbga Sitsiliya va Janubiy Italiyaga, 
shimoliy-sharqda Qora dengiz qirg‗og‗iga tomon yo‗naldi. Janubiy Italiya mil.avv. VIII-VI 
asrlarda kolonizatsiya qilindi. Bu yerdagi kolonistlar o‗zlarining kelib chiqishlarini 
Pelepponnes axeylaridan deb hisoblar edilar. Yunonlarning koloniyalari asosan 3 geografik 
yo‗nalishda bordi: Shimoliy Qora dengiz havzasi; Kichik Osiyoning g‗arbiy qirg‗og‗i va 
Apennin yarim orolining janubi va Sardiniya, Korsika va Sitsiliya orollarining ayrim qismlari.
Aholining bir qismini tug‘ilib o‘sgan shahridan ko‘chirish ko‘pincha tashkiliy suratda 
bo‘lardi. Bir guruh ko‘chmanchilar o‘z oralaridan rahbar saylar edilar va bu rahbar oykist (asoschi) 
deb atalardi. O‘rtada pul yig‘ishib, bir yoki bir necha kemani safarga hozirlardilar. Bu kemalarga 
oz-moz zahirarni, asboblarni, qurollarni ortib, musofir yurtda apoykiya (koloniy yunoncha shunday 
atalardi) ta‘sis etish uchun uzoq yo‘lga ravona bo‘lardilar. Yangi joyda tanish bo‘lmagan 
kelgindilarga shubha bilan va ba‘zan hatto dushmanlik bilan qaraydigan qabilalar bilan qo‘shnilikda 
birgalashib istehkom bilan o‘ralgan manzilgoh qurish, ekin qilinadigan yerlarni o‘zlashtirish, 
mahalliy aholi bilan munosabatni yo‘lga qo‘yish va shu kabi ishlarni qilish kerak bo‘lardi. Bunday 
paytda urug‘lar va kasblar o‘rtasida ilgari o‘z vatanlarida turgan vaqtlarida mavjud bo‘lgan doiraviy 
bid‘at va adovatlar o‘rtadan ko‘tarilib, orqaga surilardi. Bu ham ko‘pchilik koloniyalarning 
ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan tez taraqqiy qilishga yordamlashdi.
Mil.avv. VII-VI asrlardagi kolonizatsiya jarayonida barpo qilingan yunon shaharlari 
xojalikning bir necha yo‗nalishida rivojlandi. Janubiy Italiyadagi shaharlar qishloq xojalik 
mahsulotlarini ishlab chiqarishga, Qora dengiz bo‗yidagi Milet koloniyalari savdoga 
ixtisoslashgan edi. Janubiy Italiyada Metapont va Sires, Sibaris, Posidoniya kabi yunon 
shaharlari qishloq xojaligi bilan shug‗ullanar edi. Bu yerda spartaliklar asos solgan Tarent 
shahri koloniyalar orasida yetakchi o‗rinni egalladi. Shahar Sparta shevasini va boshqaruv 
uslubini to‗liq saqlab qoldi. 
Sitsiliya orolida Evbey Xalkidasi yunonlari mil.avv. 735-yil atrofida Naksos, Katanu va 
Leontiano, Zankli (keyingi Messana) hamda Regiy koloniyalarini barpo qildilar. Shimolda 
Gaetan qo‗ltig‗ida Qum shahriga asos solindi. Loklar Italiyaning Zefir burnida Zefir Lokri 
(hozir Kap Spartivento)ni, Korinf aholisi Sitsiliyaga vaqt o‗tishi bilan yunon g‗arbining bosh 
markazi va metropoliya rolini o‗ynagan Sirakuza koloniyasini barpo qildilar. Sirakuza o‗z 
navbatida, Akr va Kamerina koloniyasini barpo qildi. Megara Gibliya Megarasi va Seluninga, 
rodosliklar Agrigent shahriga asos soldilar. Shunday qilib, yunonlar Sitsiliyaning sharqiy va 
janubiy qismini egalladilar. Orolning g‗arbida bu yerga yunonlardan ilgari kelgan 
finikiyaliklar hukmronlik qilgan. Vaqt o‗tishi bilan orolning g‗arbida Finikiya yerlari qisqarib, 
faqat Finikiyaning uch nuqtasi: Solunt, Panorm (hozirgi Palermo) va Motiya qoldi.
Mil.avv. VI asrda yunonlarning Italiya va Sitsiliya koloniyalari gullab -yashnadi va 
Bolqon Yunonistonidan ko‗ra, bu yerda savdo-hunarmandchilik va dehqonchilik yuqori 
darajada rivojlanib, Buyuk Yunoniston nomini oldi. Mil.avv. VII asrda Liguriya qirg‗og‗idagi 
Rodan daryosi havzasida fokiyaliklar Massiliya (hozirgi Marsel), Janubiy Italiyada Eleya 
shaharlariga asos soldilar. 
Sharqda Xalkidika yarim oroli Evbeydagi Xalkida aholisi tomonidan, Epir qirg‗og‗idagi 
(hozirgi Korfu) Kerkira oroli korinfliklar tomonidan bosib olindi. Korinfliklar Ambrakiy 
qo‗ltig‗ida Ambrakiya va Anaktorn; Illiriya qirg‗og‗ida Appoloniya va Epidamn 
koloniyalariga asos soldilar. Qora dengiz qirg‗oqlarida Kichik Osiyodagi yunonlarning eng 

---

19 
kuchli savdo markazi Miletning fuqarolari o‗nlab koloniyalarni barpo qildilar. Abidos, Sinop, 
Koteo, Kerasun va Trapezund; Qora dengiz shimoli, shimoliy-g‗arbiy qirg‗oqlarida Olviya, 
Appoloniya, Odessa, Toma, Tira, Feodosiya; Bosforda Kalxidon (megaralilar asos solgan); 
Qora dengizning Yevropa qirg‗og‗ida Vizantiy, Gerakleya koloniyalari qad ko‗tardi. Mil.avv. 
VII asrda Misrda ham yunonlarning tayanch nuqtalari vujudga keldi. Bu yerda Navkratis 
koloniyasi barpo qilindi. Shimoliy Afrikada Liviya qirg‗og‗ida Kirenaga asos solindi. Ammo 
yunonlarning g‗arbga siljishini Karfagen, janubiy-sharqda esa Misr to‗xtatdi. Yunonlar 
janubiy Italiya, Korsika, Sardiniya va Sitsiliya orollari hamda unga yaqin joylarda etrusklar, 
finikiyaliklar va mahalliy aholining qarshiligiga duch keldilar.
Buyuk kolonizatsiya deb atalgan jarayon bilan bog‗langan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy 
o‗zgarishlar qadimgi Yunonistonning keyingi taraqqiyotini belgilab berdi. G‗arb va Sharqda 
ko‗p sonli yunon koloniyalarining barpo qilinishi, O‗rtayer dengizi savdo- sidan 
finikiyaliklarning siqib chiqarilishi yunon savdosining o‗sishi, hunarmandchilikning yuksak 
taraqqiyotiga olib keldi. Tovar sotish bozorlari, hunarmandchilik mahsulotlari hajmi kengaydi. 
Ishchi kuchiga yanada ehtiyoj kuchayib, qullarning soni o‗sdi. Ellada iqtisodiyotining barcha 
sohalarida qul mehnati yetakchi o‗ringa chiqa boshladi. Zodagon oligarxiya ayrim polislarda 
boshqaruvni xalq tomonidan hokimiyat tepasiga chiqarilgan, o‗z shaxsiy hokimiyatini 
o‗rnatishga erishgan kuchli va faol shaxslar - tiranlarga topshirishga majbur bo‗ldi. Mil. avv. 
VI asrda arxaik davrning tugashi davrida ba‘zi bir polislarda demokratik qurilishning ilk 
asoslari tashkil topdi. 
Hokimiyatni noqonuniy, zo‗ravonlik bilan egallab, boshqarish shakli - «tiraniya» paydo 
bo‗ldi. Tiraniya mil.avv. VII asrda ayrim yunon shaharlari (Korinf, Sikion, Milet, Efes, Afina - 
Pisistrat, Sirakuza – Gelon va Dionisiy, Megara, Argos)da keng tarqaldi. Zodagonlar ichidan 
chiqqan tiranlar urug‗ zodagonlari va xalq hokimiyatini keskin rad qildilar. Hokimiyatni bosib 
olgan tiranlar o‗zlarining raqiblari bo‗lgan oqsuyak urug‗ zodagonlariga qarshi shafqatsiz 
kurashdilar. Chunki bu vaqtda urug‗ zodagonlari jamoa-polisning eng uyushgan hamda boy va 
ta‘sirli qismi edilar. Shu sababli, tiranlar o‗zlarining shaxsiy hokimiyatlari uchun eng xavfli 
deb, zodagonlar hokimiyatini hisoblar edilar. Tiranlar o‗z hokimiyatlarini kuch bilan ushlab 
turgan holda urug‗ aslzodalarining siyosiy-iqtisodiy hukmronligini zaiflashtirdilar. Tiranlar 
aslzodalarning kuch-qudratini zaiflashtirib, demosni kuychaytirdilar va o‗zlari istamagan 
holda hokimiyatlarining halokati uchun qulay shart-sharoit yaratdilar. 
Koloniyalar - mustaqil polislar (shahar-davlatlar) bo‘lib, ular bilan koloniyalarni chiqarib 
yuborgan polislar o‘rtasida ozmi-ko‘pmi yaqin munosabatlar saqlanib qolganligi sababli, 
koloniyalar o‘z metropoliyalarda, ya‘ni ona shaharlarida ham ijtimoiy taraqqiyotni rag‘batlantira 
boshladilar.