O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

yuqori sifatli yagona linzali mikroskop yordamida kuzatgan kо„plab organizmlar 
tо„g‟risidagi batafsil ma‟lumotlarni о„z ichiga olgan maktublar jо„natdi. О„n tо„qqizinchi 
asrning boshlarida, mikroskopning ancha takomillashgan varianti biologlarga о„zaro 1 
mikrometr masofada bо„lgan obektlarni alohida kuzatishga imkon berdi. Bu yutuq tezda 
yangi kashfiyotlarga sabab bо„ldi va ular hujayra nazariyasi - barcha organizmlar 
hujayralardan tuzilganligi tо„g‟risidagi nazariya uchun asos bо„lishdi. 
1838 yilda, nemis botanigi Matias Shleyden, barcha о„simlik tо„qimalari 
hujayralardan iborat deb e‟lon qildi. Bir yildan sо„ng, uning yurtdoshi Teodor Shvann, 
hayvon hujayrasining ham о„simlik hujayrasiga о„xshashligini tavsiflab berdi. Bu 
tushuncha, hayvon hujayrasi, о„simlik hujayrasining о„ziga xos hujayra devori tufayli 
alohida kо„rish osonligidan farqli о„laroq, deyarli kо„rinmas bо„lgan plazmatik 
membranaga qiyoslanib kelganligi sababli, uzoq muddat unutilgan edi. Shuning uchun, 
Shleyden va Shvann, hujayralar biologiyasida samarali tadqiqotlar davrini boshlanishiga 
turtki bо„lgan yagona hujayra nazariyasining asoschilari hisoblanishadi. Yana bir nemis 
olimi, Rudolf Virxov barcha hujayralar ilk hujayralardan kelib chiqqan deb da‟vo qildi 
(1858 yil). 
1840 yilda Y. Purkine hujayra tarkibini izohlash uchun protoplazma tushunchasini 
kiritdi. Avvaliga, protoplazma zarralardan iborat о„ziga xos va tushunish qiyin bо„lgan 
hayotiy xususiyatlarga ega bо„lgan gelsimon aralashma, hujayralar esa tarkibida yadro 
bо„lgan quyuq suyuqlikni о„zida saqlagan xaltachalar shaklida tasavvur qilingan. 
Keyinchalik, mikroskoplar tobora kо„proq qо„llanilishi va tо„qimalarni kesish va rang 
berish texnologiyalari takomillashib borishi tufayli, ularni aniqroq kо„rish imkoniyati 
paydo bо„ldi. Hujayraning ichki muhiti, bir jinsli zarrachali quyuq modda emas, balki 
kо„p sondagi, har biri hujayra hayoti uchun muhim bо„lgan alohida vazifani bajaruvchi 
hujayra organellalaridan tashkil topgan. Hozirgi kunda biz bilamizki, hujayraning ichki 
qismlari, tuzilish va funksiyalari jihatidan, shunchalik mukammal tuzilganki, uning 
tarkibini protoplazma deb tavsiflash avtomobil ichki qismini "avtoplazma" deb tvsiflash