Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

2. Aylanma kapital: mazmuni, tarkibiy tuzilmasi va foydalanish samaradorligi 
 
 
Aylanma kapital XYUS aylanma (о‘zgaruvchan, mobil) aktiv-lariga avanslashtirilgan 
kapital qiymatini о‘zida ifodalaydi. Bu kapital XYUS balansining “Aylanma aktivlar” dyeb 

---

nomlangan ikkinchi bо‘limida aks yettiriladi. Odatda, aylanma kapital quyi-dagi bir nyecha 
asosiy guruhlarga klassifikasiya qilinadi: 

takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok yetishini hi-sobga olgan holda funksional 
mо‘ljallanganligi bо‘yicha; 

shakllantirish va Moliyalashtirish manbalariga kо‘ra; 

lividlilik darajasiga qarab; 

va boshqa belgilariga muvofiq. 
Aylanma kapital juda kо‘p funksiyalarni bajaradi. Ular-ning orasidan quyidagilarni 
alohida ajratib kо‘rsatish mumkin: 

takror ishlab chiqarish; 

rag’batlantirish; 

taqsimlash; 

ishlab chiqarish va muomala sohasining yagonaligini ta’-minlash; 

ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash; 

va boshqalar. 
Aylanma kapital о‘z funksiyalarini ham pulli, ham natural-buYum shakllarida amalga 
oshiradi. 
Aylanma kapitalning tarkibiy tuzilmasini uni funksional jihatdan quyidagi ikki tashkil 
yetuvchi belgilab beradi: 

aylanma kapitalning natural-buYum shakllari yoki aylanma ishlab chiqarish fondlari; 

muomala fondlari. 
Tarkibiy tuzilma jihatidan aylanma kapitalning natural-buYum shakllariga, yeng avvalo, 
ishlab chiqarish zaxiralaridan ibo-rat bо‘lgan quyidagilar kiradi: 

xom ashyo va asosiy matyeriallar; 

sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar; 

yoqilg’i; 

qadoqlash va qadoqlash matyeriallari; 

joriy ta’mirlash uchun yehtiyot qismlar; 

invyentarlar va xо‘jalik buYumlari; 

tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari; 

о‘z ishlab chiqarishining yarim tayyor mahsulotlari; 

kyelgusi davr xarajatlari; 

boshqa xarajatlar. 
Aylanma kapitalning tarkibiy tuzilmasini tashkil yetuvchi muomala fondlarining tarkibi 
quyidagilardan iborat: 

tayyor mahsulot va qayta sotishga mо‘ljallangan tovarlar, ortib jо‘natilgan tovarlar; 

pul mablag’lari – kassadagi pullar, hisob-kitob va valYuta hisobvaraqlaridagi pullar, 
bankdagi maxsus hisobvaraqlari (akkreditivlar va chek daftarchalari, dyepozit hisobvaraqlari, 
bosh-qa tо‘lov hujjatlari); 

qisqa muddatli (bir yildan ortiq bо‘lmagan muddatda) Moliyaviy qо‘yilmalar – 
boshqa XYUSlar qimmatli qog’ozlariga in-vyestisiyalar, davlat va mahalliy zayomlarning foizli 
obligasiya-lari, boshqa XYUSlarga berilgan zayomlar, aksionyerlardan о‘z aksiyalarini sotib 
olish; 

dyebitorlik qarzlarining barcha kо‘rinishlari, sotib oluv-chilar va buYurtmachilarning 
qarzlari, olinuvchi vyeksyellar, shо‘ba va bо‘ysunuvchi jamiyatlarning qarzlari, ustav kapitaliga 
badallar bо‘yicha ta’sischilarning qarzlari, berilgan avanslar, boshqa dyebitorlarning mablag’lari. 
Aylanma kapitalning boshqa qismi pulli kо‘rinishda shakl-lantiriladi va aylanma 
fondlarning iqtisodiy yelementlariga pulli kapitalni doimiy avanslashtirish kо‘rinishida doiraviy 
aylanishda bо‘ladi. Pul mablag’larining doiraviy aylanishi XYUS tomonidan ishlab chiqarishga 
zarur bо‘lgan moddiy resurslar qiy-matining tо‘lanishi bilan boshlanadi va Shu xarajatlarning 
mah-sulotni realizasiya qilishdan olingan tuShum kо‘rinishida qay-tishi bilan tugallanadi. 

---

Doiraviy aylanish jarayonida aylanma kapital doimiy qiy-mat kategoriyasi sifatida 
saqlanib qolsa-da, о‘z tarkibiy qismla-rining funksional shakllarini uzluksiz ravishda quyidagi 
kyetma-kyetlikda о‘zgartiradi: pul mablag’lari – xom ashyo va matyeriallar zaxiralari – tayyor 
mahsulot – dyebitorlik qarzlari – tuShum kо‘ri-nishida tushadigan pul mablag’lari. Bunda 
aylanma kapital kompa-niya Moliyaviy holatining о‘lchovchisi va tartibga soluvchisi hisob-
lanadi. 
Aylanma mablag’lar (kapital)ni shakllantirish va Moliyalash-tirish manbalari 
quyidagilardan iborat: 

о‘zlik va ularga tyenglashtirilgan mablag’lar; 

qarz va jalb qilingan mablag’lar. 
О‘z navbatida, aylanma mablag’larni shakllantirish va mo-liyalashtirishning о‘z 
manbalari tarkibiga quyidagilar kiradi: 

ustav kapitali; 

foyda; 

yemission daromad. 
YEmission daromad, ayrim hollarda, ta’sischilik foydasi dyeb ham Yuritiladi. 
О‘zlikka tyenglashtirilgan manbalar qat’iy passivlardan, ya’ni XYUS aylanmasida 
doimiy ravishda mavjud bо‘ladigan jalb qilingan mablag’lardan iborat. Ish haqi va ijtimoiy 
sug’urta bо‘yicha qarzlar, qadoqlarni qaytarish bо‘yicha garovlar, kyelgusi davr xarajatlarini 
qoplash bо‘yicha zaxiralar Shu shaklda vaq-tinchalik foydalanilishi mumkin. 
Qarz mablag’lari о‘z aylanma mablag’larining yetmagan qismini tо‘ldirishga 
mо‘ljallangan. Ularning tarkibiga: 

banklarning qisqa muddatli kreditlari; 

zayomlar; 

uzoq muddatli kreditlarning bо‘sh mablag’lari kiradi. 
Jalb qilingan mablag’lar: 

mol yetkazib beruvchi va pudratchilarning kreditorlik qarz-lari; 

tо‘lanuvchi vyeksyellar; 

“qiz” XYUSlar va bо‘ysunuvchi jamiyatlar hamda byudjet ol-didagi qarzlar; 

olingan avanslar; 

va boshqa kreditorlar kо‘rinishida maydonga chiqadi. 
Aylanma kapitalning foydalanish samaradorligini tavsif-lovchi umumlashtiruvchi 
kо‘rsatkichlar aylanma mablag’lar aylani-shining soni va aylanma mablag’lar bir marta 
aylanishining uzoq-ligi hisoblanadi va ular quyidagicha aniqlanadi: