Udk sodiqova salima zohidovna

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

26 

 

2. bob. Realiyalarni tarjima qilish muammolari. 

2.1. Realiyalar tarjimasining o’rganilishi to’g’risida. 

Tarjimashunoslikda  realiyalarni  bir  tildan  ikkinchisiga  o‘girish 

muammolari  anchagina  faol  o‘rganilgan.  Chunki  ushbu  masalaga  harqanday 

tarjima  tahliliga  bag‘ishlangan  ishlarda  u  yoki  bu  darajada  munosabat  bildirib 

o‘tiladi.  Mazkur  muammo  Evropa  tarjimashunosligida  anchagina  chuqut 

tadqiqotlar  amalga  oshirilganligi  bilan  ajralib  turadi.  Bu  borada  G‘.  Salomov, 

R.Fayzullayeva,    O.Kade,  J.Munen,  I.  Leviy,  L.Barxudarov,  A.  Fedorov,  L. 

Sobolyev  va  ayniqsa,  yuqorida  ta‘kidlab  o‘tilganidek,  S.Vlaxov  va 

S.Florinlarning ―Tarjimada tarjima bo‘lmaslik‖ deb nomlanuvchi kitoblari muhim 

ahamiyat kasb etadi. 

Rus tarjimashunos olimi L. Sobolyev realiyalar tarjimasi borasida shunday 

deydi:  ―Realiyalar  tarjimasi  borasida  gapirganda  ikki  xususiyatga  e‘tibor  berish 

lozim: 1) realiyalar aslida tarjima qilinmaydi. 2) realiyalarni bir tildan boshqasiga 

o‘gieishda so‘zma-so‘z tarjima tamoyili ishlatib bo‘lmaydi.‖ (30. 181.).  

Chex  tarjimashunos  olimi  Irji  Leviy  realiyalar  tarjimasi  qiyinchiliklarini  – 

Iso payg‘ambarning xochga mixlanishidagi azoblariga qiyos qiladi.(1972. 149.) 

Umuman olganda realiyalar tarjimasida ikki jihat eng muhim hisoblanadi: 

Asliyatdagi realiyaga tarjima tilida muqobilini topib bo‘lmasligi. 

Realiyalar tarkibida ob‘yekt sifatida kelgan milliy va tarixiy koloritni aynan 

tarjima qilib bo‘lmasligi. 

Shuning uchun ham realiyalar tarjimasida duch kelingan har qanday holatni 

bir  urunish  bilan  hal  qilsa  bo‘ladigan,  avvaldan  yozib  qo‘yilgan  tayyor  qolip, 

qoida mavjud emas. Tarjimon har bir holat kontekstidan kelib chiqib realiyalarni 

tarjima  qilishga  bel  bog‘lashi  kerak  bo‘ladi.  Zero  har  bir  realiya  tarjima  va 

tarjimon  uchun  alohida  bir  muammodir.  Realiyalar  tarjimasi  muammolarini 

nazariy jihatdan oydinlashtirish uchun mahoratli tarjimonlar tajribalariga tayanish 

eng to‘g‘ri yo‘ldir. 

 

 

27 

 

Realiyalarning asliyatda tutgan mantiqiy o’rnini anglash. 

Tarjmon  avvalo  muayyan  realiyaning  asliyat  kontekstida  qanday  o‘rin 

tutganligini  anglamog'i  lozim  bo‘ladi.  Bu  o‘rinda  mutarjim  asliyat  muallifi  o‘z 

asaridagi  realiyani  nima  maqsadda,  qanday  uslubiy-ma‘niviy  vosita  sifatida 

qo‘llaganligini  bilishi  kerak.  Ayniqsa  muallif  o‘z  asarida  nafaqat  tarjima 

o‘quvchisiga,  balki  o‘z  kitobxonlarigas  ham  notanishbo‘lgan    realiyalarni 

qo‘llagan  bo‘lsa,  anchagina  qiyinchiliklarga  duch  kelinadi.  Chunki  bunday  xos 

so‘zlarning milliy va tarixiy bo‘yoqlari ham shunchalik murakkab bo‘lishi tabiiy. 

Ozgina  beparvolikka  yo‘l  qo‘yiladigan  bo‘lsa,  tarjima  o‘quvchisi  bunday 

so‘zlarni  keraksiz,  hech  kimni  qiziqtirmaydigan  qandaydir  tushunarsuz 

ekzotizmlar qatoriga qo‘shin qo‘yadi. 

Realiyalar  tarjimasida  ularning  tarjima  o‘quvchisuga  avval  tanish  yoki 

notanishligi  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Chunki  kitobxon  asliyatdagi  xos 

so‘zlarni mumkin qadar osonroq tushunishi lozim. Shu sababdan ularnig quyidagi 

xususiyatlariga e‘tibor berish kerak: 

Avvalo  tanish,  o’zimizga  yaqin  bo‘lib  qolgan  realiyalar. Jumladan,  ruslar 

uchun  pirojki,  bolgarlarga  banitsa,  chexlar  uchun  knedli,  o‘zbeklarga  somsa 

tanish  taom  hisoblanadi.  Bunday  xosso‘zlarni  har  qanday  lug‘atlardan  topish 

mushkul. 

Tarjimada 

unchalik 

murakkablik 

keltirib 

chiqaravermaydigan 

international  realiyalar.  Bularga:  sombrero,  gondola,  preriya,  djinsi,  safari  va 

boshqalarkiradi.  Mazkur  tipdagi  realiyalar  tarjimasiga    xos  bo‘lgan  quyidagi 

jihatlarga  e‘tibor  berish  lozim.  Internatsional  realiyalar  tarjimasida  mutarjim 

bilishi kerak bo‘lgan bir qator psixologik muammlar mavjud. Jumladan, a) asliyat 

matnidagi  realiya  o‘z  xususiyatiga  ko‘ra  qanchalik  darajada  tarjima  tiliga  yot 

hisoblanadi? b) asliyat tilining o‘zida qo‘llanilgan rfealiya o‘sha til uchunham zot 

bo‘lgan  realiya  bo‘lsa,  uning  mazkur  kontekstdagi  ma‘nosi  qanday?  c)  o‘zga 

tildadgi realiya tarjima tili muhitiga o‘tgach qanday ma‘no kasb eta boshlagan? 

 

 

28 

 

Mahalliy realiyalar  

Xos  so‘zlar  sirasida  alohida  rol  o‘ynaydi.  O‘rta  osiyo  mamlakatlari, 

xususan, o‘zbeklarga xos bo‘lgan:  ariq, so’ri, xon atlas, palov, somsa, manti  va 

boshqa xos so‘zlarni keltirish mumkin. 

Badiiy  asarlarda  qo‘llaniladigan  kontekstual  realiyalar.  Rus  yozuvchisi 

Kondrashov  ijodida  amerikaliklarga  xos  bo‘lgan  quyidagi  xoslik  tasvirlanadi: 

―Gitara chaluvchi ushbu restoranchada meksikacha o’tkir   tekila ichib o’tirgan 

ikki  Rossiyalik  amigoga  ko’zi  tushdi‖.  Bu  o‘rindagi  tekila  va  amigo  so‘zlarini 

lug‘atlardan topish mushkul.  

Badiiy  asarlarda  mualliflar  bunday  xil  realiyalarni  asar  mazmunidan  ham 

ko‘ra  unda tarixiy  va  milliy  koloritni tasvirlash  maqasadida, o‘ziga  xos  bo‘yoq, 

kolorit  bilan  ta‘minlash  uchun  qo‘llaydilar.  Ayniqsa,  XVIII  asr  fransuz 

revolyutsayasi  davrini  tasvilalshga  bag‘ishlangan  asarlarda  ijodkorlar:  fruktidor, 

arpan, toaz, tamburmajo, sitsiliycha kechalar kabi xos so‘zlardan foydalanganlar. 

Bizningcha, realiyalarni o‘zga tillardan o‘zlashtirish ularni tarjima qilishga 

yo‘l  ochadigan  urunishlar  sifatida  baholashga  asos  bo‘la  oladi.  Quyida  ana 

shunday tamoyillardan misol keltiriladi: 

O‘zga tillarga mansub realiyalarni qo‘shtirnoq ichida berish yoki kursivda 

yozish  orqali  maxsus  ajratib  ki‘rsatish.  Masalan,  L.Tolstoyda  «v  strаnе 

industriаlьnоgо pоtоkа i prеsnых «gаmburgеrоv»…». 

O‘zgа  tildаgi  rеаliyani  tаrjimа  tilidаgi  оriginаl  аsаrdа  trаnskriptsiyalаsh 

оrqаli kеltirish. Mаsаlаn, ―Vоt mаni. Kujеn pryatinul mnе mеdniy kоlоkоlchik. – 

Ya znayu v nеgо kоgdа, prоrоchеstvuu.‖ 

Rеаliyalаrni  tаrjimа  qilish  yoki  bоshqа  tildаgi  rеаliyalаrni  o‘z  tilidа 

ifоdаlаsh  uchun  uni  o‘z  rеаliyalаringiz  bilаn  yonmа-yon  tаrzdа  bеrish  hаm  bir 

usul  hisоblаnаdi.  Jumlаdаn,  bilаmizki  finlаn  o‘zlаrining  sаunаlаri,  hаmmоmlаri 

bilаn tаnilgаnlаri. Finlаrning sаunаsini bir so‘z bilаn tushuntirishning ilоji yo‘q. 

SHu sаbаdаn uni fin sаunа hаmmоmi tаrzidа bеrish hаm mаqsаdgа muvоfiqdir. 

Хоrijiy  rеаliyalаrni  o‘z  tilingizdа  ifоdаlаshning  yanа  bir  usuli  ulаrni  o‘z 

tilingizdа  u  yoki  bu  dаrаjаdа  izоhlаsh,  mа‘nоsini  tushuntirishdir.  Buyuk  rus 

29 

 

yozuvchisi Lеv Tоlstоy o‘zining ―Urush vа tinchlik‖ nоmli mаshhur аsаridа  bаl 

rеаliyasini  ishlаtаdi.  Bir  o‘rindа  muаllif  ushbu  rеаliyani  shundаy  izоhlаb  kеtаdi 

“Bаl, еstь pirоg i sоbrаniе dеvоk” (bаl -  pirоg vа qizlаr gurungi dеgаnidir). 

5.Muаyyan  rеаliyadа  mаzmun  hаmdа  uning  emоtsiоnаl-eksprеssivlik 

хususiyati  qаnchаlik  ko‘prоq  bo‘lsа,  uni  izоhlаsh  yoki  tushuntirish  shunchаlik 

murаkkаblаshаvеrаdi.  Bundа  rеаliyaning  kеlib  chiqishi,  etimоlоgiyasigа  hаm 

e‘tibоr bеrish tаlаb qilinаdi. Lеv Tоlstоyning ―Kаzаklаr‖ аsаridа chаpurа so‘zini 

uchrаtаmiz. Biz gruzinlаrning ushbu so‘zini bilishimiz uchun mахsus etimоlоgik 

lug‘аtlаrgа murоjааt qilishimizgа to‘g‘ri kеlаdi. Uning mа‘nоsi o‘zigа 8 stаkаnni 

mujаssаmlаshtirgаn vinо ichаdigаn idishlаr to‘plаmidir. 

Аmеrikаdаgi Kаlifоrniya shtаti o‘zining yirik shаhаrlаri, Hоllivud filьmlаr 

оlish  shаhаrchаsi,  Sаn-Frаntsiskо,  Lоs-Аnjеlоsь  kаbi  yirik  shаhаrlаri  bilаn 

tаnilgаn.  Shuning  uchun  Kаlifоrniya  hаqidа  gаp  kеtgаndа  ―Kаlifоrniya  bilаn 

uchrаshuv‖, ―frivеy‖ dеgаn rеаliyalаr uchrаydi. Frivеy bu ingliz tilidаgi freeway, 

ya‘ni    free-  erkin,  bo’sh;  way  –  yo’l  dеgаn  mа‘nоni  аnglаtаdi.  Аniqrоg‘i  hаr 

qаndаy svеtоfоrlаrdаn hоli bo’lgаn yo’l dеgаnidir. Аnа shundаy izоh vа shаrhlаr 

tаrjimоn  uchun  hаm,  uning  o‘quvchisi  uchun  hаm  muhim  аhаmiyatgа  egаdir. 

Fаqаt  аnа  shundаy  tushuntirishlаr  vоsitаsi  bilаn  rеаliyalаrning  mоhiyatini  bilib 

оlishimiz  mumkin  bo‘lаdi.  Аmеrikа  inglizlаri  bilаn  Аngliya  inglizlаri 

rеаliyalаridа hаm sеzilаrli fаrqlаr bоrligini hаm tа‘kidlаsh lоzim. Chunki ulаr bir 

tildа gаplаshsаlаrdа,turli shаrоit vа mеntаlitеtgа mаnsub хаlqlаr hisоblаnаdilаr.  

Yuqоridа  5  tа  usuldа  chеt  tilidаgi  rеаliyalаrni  ifоdаlаsh  mаsаlаsi,  usullаri 

ko‘rsаtildi.  Bundаy  usullаr  o‘zbеk  tаrjimаshunоsligidа  bоlgаr  оlimlаri  S.Vlахоv 

vа  S.Flоrinlаr  o‘zlаrining  ―Nеmеpеvоdimые  v  pеrеvоdе‖  nоmli  risоlаlаridа 

kеltirgаn  tаmоyillаr  kаbi  bаtаfsil  ko‘rsаtilmаgаn.  Bizdаgi  tаdqiqоtlаr,  аsоsаn, 

bаdiiy  аsаrlаri,  ko‘pinchа  rus  tilidаn  o‘zbеk  tiligа  yoki  qаrdоsh  tillаrdаn 

o‘girilgаn аsаrlаr misоlidа bеrilgаnligi vа rеаliyalаrning bаdiiy аsаr kоntеkstidаgi 

tаbiаtidаn kеlib chiqib tаrjimа qilish usullаrigа bаg‘ishlаngаnligi bilаn fаrqlаnаdi.  

 

 

30 

 

2.2. Rеаliyalаrni tаrjimа qilish usullаri. 

Bir  tildаgi  mаtnlаrdа  хоrijiy  rеаliyalаrning  qo‘llаnilishini  ulаrni  bir-tildаn 

ikkinchi tilgа tаrjimа qilish mаsаlаsi bilаn аrаlаshtirib yubоrmаslik lоzim. Аslidа, 

mаvjud  nаzаriy  аdаbiyotlаrdа  mutахаssislаr  rеаliyaqlаrni  bir  tildаn  ikkinchisigа 

o‘girishning ikki usulini tа‘kidlаydilаr: trаnskriptsiya vа tаrjimа usuli. 

Tilshunоs оlim А.А.Rеfоrmаtskiyning fikrigа ko‘rа yuqоridаgi usullаr bir-

birigа  zid  kеlаdi,  dеyilаdi  (24.  311-333.).  Ulаr  nеmis  оlimi  Hеrdеrning 

―Tаrjimаdа  o‘zgа  хаlq  хоsligi  vа  o‘zligimiz  mе‘yorlаrini  sаqlаb  qоlishimiz 

kеrаk‖ qоidаsinini turlichа tаlqin etаdilаr. Хususаn, 

  

1)  tаrjimа  ―o‘zgа‖  хаlq  хоligini  imkоn  qаdаr  ―o‘ziniki‖  qilib  оlishgа 

intilаdi.  

2)  trаnskriptsiya  esа  o‘zgа  хоslikni  o‘zlik  vоsitаsi  bilаn  o‘ziniki  qilib 

оlishgа hаrаkаt qilishdir. 

Rus  olimalari  Pavlova  va  Svyatozarovalar  (23.)  nemis  mutafakkiri 

Herderning  yuqoridagi  fikrlariga  qo‘shilmaydilar.  Ya‘ni  bir  vaqtning  o‘zida 

xorijiy  realiyaning  ham  o‘ziga  xosligi,  ham  tarjima  tilidagi  me‘yorlarni  saqlasb 

bo‘lmaydi.  Ammo  ular  transkriptsiyani  tarjima  usuliga  qarama-qarshi  qo‘yish 

masalasiga  qiziqish  bildirishadi.  Ayni  paytda  ular  boshqa  rus  tarjimashunosi 

A.V.Fedorovning realiyalar tarjimasida isohlash va tushuntirishlarning to‘laqonli 

bo‘lmasligini  tanqid  qilishlariga  qo‘shiladilar  (38.  290.)  Uniga  ko‘ra  rus  tilida 

«jаrkаya kuznya», «tyoplаya sаklya» deyish bilan tarjima o‘quvchisi hech narsani 

tushunmasligi  to‘g‘riligini  ta‘kidlaydilar  (o‘sha  kitob…  101  bet).  Asliad 

tarjimada  mavhumlikka  yo‘l  qo‘yish  realistik  tarjimaning  har  qanday 

tamoyillariga mos kelmasligi tabiiydir. 

Transkriptsiyalash usuli. 

Ushbu usul orqali tarjima matniga asliyatdagi realiya talaffuziga maksimal 

yaqinlashtirilgan  holda  beriladi.  Masalan,  ruslaning  pеlmеni  so‘zi  bolgar  tilida 

pеlmеni 

tarzida 

beriladi. 

Birgina 

yumshatish 

belgisini 

aytmagamda 

transkriptsiyalash natijasida deyarli o‘zgarishlar bo‘lmagan. 

31 

 

Tarjimaning  muhim  usullaridan  biri  bo‘lgan  ―transkrptsiyalash‖  termining 

―transliteratsiyalash‖ terminidan mantiqiy farqlanishini ham bilishimiz lozim. Shu 

sohaga  oid  bo‘lgan  mavjud  ilmiy  adabiyotlarda  mazkur  tushunchalarni  o‘zaro 

ma‘nodosh (sinonim) tarzida ham tushuniladi ( 9.177). Bolgar olimlari S.Vlaxov 

va  S.Florinlar  ushbu  qarash  to‘g‘ri  emasligini    asoslashga  harakat  qiladilar  va 

shunday deydilar: ―Transkriptsiya – o‘zga tildagi so‘zning (ko‘pincha geografik 

nomlar  va  ilmiy  terminlar)  tovushlarini  boshqa  til  vositalari  bilan  ifodalash, 

transliteratsiya  esa  o‘zga  tildagi  so‘zning  harflarini  tarjima  tilidagi  harflar 

vositasida ifodalashdir‖        (13. 102).  

Аytish  kеrаkki,  trаnskripцiya  usuli  аsоsаn  аtоqli  оtlаrni  o‘girishdа 

qo‘llаnilаdi. Trаnskripцiya usuli hаm ish bеrmаgаn yoki tаrjimаdа trаnskripцiya 

nоto‘g‘ri  аmаlgа  оshirilgаn  pаytlаrdа  u  yoki  bu  dаrаjаdа  trаnslitеrацiya  usuligа 

hаm  murоjааt  qilishgа  to‘g‘ri  kеlаdi.  Trаnslitеrацiya  usuligа  qiziqаrli  bir  misоl 

kеltirаylik.  Аmеrikаlik  hindulаrning  tilidа  tomahawk      dеgаn  so‘z  bоr.  Uni 

аmеrikаchа hindulаrning tаlаffuzidа  tоmахоk tаrzidа tаlаffuz эtilаr эkаn. Аmmо 

rus  tiligа  ushbu  so‘z  trаnslitеrацiya  qilingаndа  tоmаgаvk  bo‘lib  chiqqаn.  Хuddi 

shundаy  nоm  bilаn  АQSHning  hаrbiy  rаkеtаsi  hаm  nоmlаnаdi.  CHunki  inliz 

tilidаgi  ―h‖  tоvushi  yoki  hаrfigа  rus  tilidа  аynаn  mоs  kеlаdigаni  bo‘lmаgаnligi 

bоis,  uni  ruschа  ―g‖  bilаn  ifоdаlаsh  urfgа  kirib  ulgurgаn.    Buni  inglizlаrning 

Hamlet  ini  rus  tilidа  (hаttо  o‘zbеkchаdа  hаm)  Gаmlеt  tаrzidа  bеrilаdi. 

Hindulаrning  canoue  sini  talаffuzdа  kаnu  tаrzidа  o‘girilsаdа,  ruschа  yoki 

o‘zbеkchа tаlаffuzdа kаnоэ bo‘lib chiqqаnligini eslаb o‘tish lоzim.  

O‘zbеk, rus vа bоshqа qаrdоsh tillаrdаn Еvrоpа tillаrigа, jumlаdаn, nеmis, 

ingliz  vа  bоlgаr  tillаrigа  rеаliyalаrni  trаnskripsiya  yoki  trаnslitеrаtsiya  qilgаndа 

аsliyatdаgi tоvush yoki hаrfgа tаrjimа tilidа аynаn shundаy muqоbil tоpilmаgаn 

tаqdirdа  ungа  yaqin  vаriаntni  tаnlаsh  mаqsаdgа  muvоfiqdir.  Jumlаdаn,  o‘zbеk 

tilidаgi  ―q‖,  ―g‘‖,  ―h‖,  ―o‘‖  undоshlаri  rus,  ingliz  yoki  nеmis  tillаridа  аynаn 

shundаy  vаriаntdа  bоr  dеb  bo‘lmаydi.  To‘g‘ri,  o‘zbеk  tilidаgi  ―h‖  ingliz  yoki 

nеmis  tillаridаgi  ―h‖  gа  mоs  kеlishi  mumkin.  Mаsаlаn,  Hollywood  –  Hоllivud, 

Hamburg - Hаmburg, Hitrou - Hitrоu, Helena-Hеlеnа. Аmmо, o‘zbеklаrdаgi ―g‘‖ 

32 

 

hаrfi yoki tоvushi ishtirоkidаgi rеаliyalаr, jumlаdаn, ismlаrdаn G‘аybullа, G‘аzаl, 

G‘аfurlаrni – ingliz tilidа Gajbulla, Gazeli, Gafur tаrzidа bеrish lоzim bo‘lаdi.  

Dеmаk  rеаliyalаrni  trаnskripцiya  uslidа  qаndаy  o‘girish  muаmmоsi  hаr 

ikki tilnging аlifbо vа tаlаffuz qоidаlаri bilаn chаmbаrchаs bоg‘liqdir. Хususаn, 

imlоsi  kirilliца  yoki  lоtin  imlоsigа  аsоslаngаn  tillаrаrо  tаrjimаdа  trаnskripцiya 

usulini qo‘llаshning o‘zigа хоs muаmmоlаri bоrligini bilishimiz kеrаk. 

Rеаliyalаrni o’girishdа mахsus tаrjimа usullаri.  

Rеаliyalаrni  bоshqа  tildа  qаytа  yarаtishdа  trаnskripцiya  usuli  qo‘l 

kеlmаgаn pаytlаrdа ulаrni bоshqа yo‘llаr bilаn tаrjimа qilishgа hаrаkаt qilinаdi. 

Tаrjimа qilish usulining hаm bir nеchа ko‘rinishlаri mаvjud. Ulаr quyidаgilаr: 

Nеоlоgizmlаr qo’llаsh.   

 

 

 

 

 

 

 

      

Bundаy  usul  trаnskripsiyadаn  kеyingi  o‘rindа  turаdi  vа  u  tаrjimаdа  аsliyatdаgi 

rеаliyaning  mаzmuniy  аsоsi  hаmdа  milliy  o‘zigа  хоsligini  sаqlаb  qоlishdа 

sаmаrаli  yo‘llаrdаn  hisоblаnаdi.  Uning  tаrkibiy  qismlаrigа  esа  kаlkа  vа  yarim 

kаlkа kirаdi. 

а) kаlkаlаsh.  

Kаlkаlаshning  mоhiyati  аsliyatdаgi  so‘zning  аnglаtgаn  mа‘nоsini  аynаn 

o‘girishgа  аsоslаnаdi.  Jumlаdаn,  ingliz  tilidаgi  skyscraper  rеаliyasini  (sky  – 

оsmоn,  sаmо;  scraper-tаrоshlаsh,  supurish)  rus  tiligа  nеbоskrеb  tаrzidа  to‘lа 

kаlkаlаsh, o‘zbеk tiligа эsа оsmоno’pаr tаrzidа  

b) yarim kаlkаlаsh  

vоsitаsidа bеrishdir. Ushbu kаlkаlаsh usli аsliyatning еvrоpаchа kоlоritini sаqlаb 

qоlgаnligi bilаn э‘tibоrlidir.  

Yarim  kаlkаlаshgа  аmеrikа  istоrizmlаridаn  carpet  bagger  ni  rus  tilidа 

sоkvоyajnik  tаrzidа  bеrilishini  hаm  kеltirish  mumkin.  Ingliz  tilidаgi  ―er‖  оt 

yasоvchi  qo‘shimchаsini  rus  tilidаgi  “nik”  bilаn  аlmаshtirish  yaхshi  nаtijа 

bеrgаn.  Buni  o‘zbеk  tilidа  ―chi‖  yoki  ―ist  qo‘shimchаlаri  yordаmidа,  аniqrоg‘i, 

‖taxi  driver  -  tаksist,  nexia  driver  –  nеksiyachi  tаrzidа  bеrilishini  hаm  misоl 

kеltirish mumkin.  

 

33 

 

b) O’zlаshtirish. 

Хоrijiy til rеаliyalаridа shundаy so‘zlаr bоrki,ulаr tаrjimа vоsitаsidа bоshqа 

tillаrgа  kirib,  o‘zlаshib  kеtgаnlаr.  Ruslаrdаgi  rubl  rеаliyasi  o‘zbеklаrdа  rubl 

bo‘lib o‘zlаshib kеtgаn. SHuningdеk, Еvrоpаdаgi Euro (оyrо) o‘zbеk tilidа Еvrо 

dеb  o‘zlаshtirilgаn.  Bu  hаm  аslidа  tаlаffuz  qоidаlаri  bilаn  bоg‘liq 

hоdisа.Ruslаrdаgi  snеgохоd,  vеzdехоd,  tеpоlохоd,  pоrохоd  kаbi  trаnspоrt 

vоsitаlаri  o‘zbеk  tiligа  hаm  аynаn  hоldа  o‘zlаshgаnligini  tа‘kidlаsh  kеrаk.  Ulаr 

bugungi kundа hаm fаоl ishlаtilib kеlinmоqdа. 

c) realiyani realiya bilan berish.  

Ingliz tilida bell-boy  degan  realiya  bor. Bu    mehmonxonalarda  mijozlarga 

xizmat  qiladigan  mulozimlardir.  Aniqrig‘I  zukingiyni  ko‘tarishadigan, 

xonangoyga  biror  narsa  kerak  bo‘lsa  keltirib  beradigan  xizmatchilar,  bo‘lib, 

odatda  ularninig  xizmatlari  uchin  choy-chaqa  berish  rusumga  kirga.  AQSH 

mehmonxonalarida  ularga  choy-chqa  bermasangiz,  sayohatingiz  qandaydir 

noma‘lum  sabablarga  ko‘ra  noxush  o‘tishi  ham  mumkin.  Masalan,  duch  qabul 

qilayotganingizda suv to‘xtab qolishi, lift ishlamay qolishi, nomeringizning kaliti 

eshikka  tushmay  qolishi  hech  gap  emas.  Aslida,  bunday  kutilmagan 

ko‘ngilsizliklarning ostida anashu xizmatchilarning chot-chaqasini o‘z vaqtida va 

odatdagi summada ―rozi qilish‖ yotadi. 

 Mazkur  so‘zni  inglizcha-ruscha  lug‘atlarda  коридорный,  посылный 

tarzida  beriladi. Asalida bu  koridor  xizmatchisi  yoki  xat  tashuvchi  ma‘nolaridan 

kengroq  ma‘noga  ega.  Buni  rus  tilida  yana  «мальчик  в  побегушках»  (ish 

buyursangiz,  yugurlab  bajaruvchi  bolakay)  ma‘nosini  bildiradi.  Ruscha  variant 

ana shu inglizcha realiyaning o‘ziga xos realiya-ekvivalenti desak to‘g‘ri bo‘ladi. 

Xuddi  shunga  o‘xshagan  misol  sifatida  nemis  tilidagi  bunker  realiyasini  ham 

misol keltirish mumkin.  

Rus  tilida  unga  muqobil  sifatida  dot  variant  ham  keltiriladi.  Bundan 

tashqari  uning  rus  va  o‘zbek  tillarida  tranaskriptsiya  shaklida  berilishini  ham 

ko‘rishimiz  mumkin.Inglizcha  o‘lchov  birliklaridan  inch  golland  tilida  dyum, 

ruschada десятина, fransuzchada arpan realiyalari bilan ifodalanadi.  

34 

 

d) realiyalarni taxminiy tarjima qilish. 

Taxminiy  tarjima  realiyalarga  nisbatan  unchalik  faol  ishlatilmasada,  ular 

ham  tillararo  realiyalarni  o‘girishning  yana  bir  usuli  hisoblanadi.  Taxminy 

tarjimada  asliyatdagi  realarning  milliy  xosligi  bir  qadar  yo‘qolishi  mumkin. 

Masalan,  qardosh  respublikalarda  faol  ichimlik  sifatida  qo‘llanib  kelinayotgan 

nazran va borjomi mineral suvlarini,o‘zbek tilida nazran va borjomi shaklidagina 

berilsa,  ko‘proq  kata  yoshdagilar  tushunishlari  mumkin.  Yoshlarga  maxsus 

tushuntirish  talab  qilinadi.  Akas  holda  faqatgina  mineral  suv  taxminiy  tarjima 

variant  bilangina  kifoyalanishga  to‘g‘ri  keladi.  Masalan,  nemislarda  kirche, 

inglizlarda  chirch,  ruslarda  esa,  tserkov    degan  realiyalar  bor.  Ularning  har  biri 

nasroniy dinga e‘tiqod qiluvchilar ibodatxonasi ma‘nosida ishlatiladi. 

 Aytish  kerakki,  ushbu  realiyalarni  muqobil  varinti  bilan  berib  bo‘lmaydi. 

Bundagi eng to‘g‘ri yo‘l transkriptsiyalash bilan birgalikda uning tarjima tilidagi 

muqobili,  o‘xshshi  bo‘lgan  variantini  ham  keltirib,  shu  kabi,  shunday 

maqsadlarda ishlatiladigan joy, tarzida ifodalash to‘g‘ri bo‘ladi. 

e) realiyalarni tavsiflash, tushuntirish, izohlash bilan tarjima qilish. 

Tavsiflash  va  izohlash  realiyalarv  tarjimasidagi  muhim  usullardan 

hisoblanadi. Masalan, nemisladagi Paff realiyasi suyak o’yinidir. Uni boshqa tilga 

transkriptsiyalash bilan birga ana shunday izoh berish maqsadga muvofiq. 

Bundan  tashqari  lapta  degan  o‘yin  ham  bor.  Buni  –  to’p  bilan  o’yin 

ma‘nosida qo‘llanilishini izohda keltirilishi lozim. 

f) kontekstual tarjima.  

Ruslarda  dam  olish  uchun  beriladigan  yo‘llanmani  путевка  deyiladi. 

Ushbu  so‘yning  haqiqiqy  ma‘nosi    yo’llanmadir.  Lekin  kontekstual  nuqtai 

nazardan  qaraganda  uning  faqat  sog‘liqni  saqlashga  qaratilgan  zo‘llnma 

ekanligini  tushuntirish  lozim.  Ingliz  tiliga  uni  accomondation  health  resourt 

tarzida ifodalanadi. 

 

 

35 

 

3  bob.  Alisher  Navoiy  asarlaridagi  realiyalarni  ingliz  tiliga  tarjima  qilish 

muammolari.  

3.1. Alisher Navoiy asarlaridagi realiyalarni tarjima qilish tarixidan. 

Tаrjimаdа  rеаliyalаrni  qаytа  yarаtish  bоrаsidа  quyidаgilаrni  аytish 

mumkin: 

-  Rеаliyalаr  yuqorida  ta‘kidlanganidek,  tаrjimаshunоslikning  muhim  tаdqiqоt 

оb‘еkti  hisоblаnаdi.  Ulаr  milliy  kоlоritning  muhim  оmili  bo‘lgаnliklаri  uchun 

hаm tаrjimаdа dоimо dоlzаrblik kаsb etаdilаr. 

-  Rеаliyalаrni  bir  tildаn  ikkinchi  bir  tilgа  tаrjimа  qilishdаn  аvvаl  ulаrning 

tаrkibini, хususiyatlаri vа tаsnifini yarаtish muhimdir. 

-  Rеаliyalаrni  bоshqа  muqоbilsiz  lеksikаlаrdаn  fаrqlаmоq  lоzim.  Zеrо  bu  jihаt 

ulаr tаrjimаsidа muhim o‘rin tutаdi. 

- O‘zbеk rеаliyalаrini ingliz tiligа tаrjimа qilishdа trаnskriptsiya, trаnslitеrаtsiya, 

izоhlаsh, tushuntirish, shаrhlаsh, muqоbil vаriantlаrdаn fоydаlаnish kаbi tаrjimа 

usullаri sаmаrаli usullаrdаn hisоblаnаdi. Bundаy usullаrni qo‘llаshdа tаrjimоnlаr 

kоntеkstning  o‘rnigа,  аsаr  muаllifining  mаzkur  rеаliyani  ishlаtishdаn  ko‘zlаgаn 

mаqsаdigа e‘tibоr bеrishi tаlаb qilinаdi. 

- Аsаrdаgi hаr bir rеаliyani  o‘zgа tilgа tаrjimа qilishdа mаzkur rеаliyani аsаrning 

umumiy kоntеkstidаn аjrаtgаn hоldа qаrаsh vа tаrjimа qilish yarаmаydi. 

- Bаdiiy аsаrlаrdа qo‘llаnilgаn rеаliyalаrning ikki tilli tаrjimа lug‘аtlаrini yarаtish 

ulаrni tаrjimа qilishdа muhim qo‘llаnmа bo‘lib хizmаt qilаdi. 

Buyuk  bobomiz  Alisher  Navoiyning  so‘nmas  ijodi  va  uning  yaratgan 

asarlari  asrlar  davomida  ko‘plab  adabiyotshunos  va  tarjimashunoslarning 

diqqatini  o‘ziga  tortib  kelgan.  Mutaxasislarning  aniqlashicha,  Evropa  Navoiy 

ijodi  bilan  dastlab  XVI  asrda  tanishgan.  Lekin  G‘arb  adabiyotshunosligida 

Navoiyga  «Fors  shoirlarining  tarjimoni»  «Naziranavis»  sifatida  noto‘g‘ri, 

g‘ayriilmiy baho berilgan. Natijada Navoiy xorijda Bobur darajasida ham shuhrat 

qozonolmagan. Alisher Navoiy asarlarining nemis tiliga tarjima qilinishi tarixiga 

to‘xtaladigan  bo‘lsak,  bunda  yirik  venger  sharqshunosi,  sayyoh  Vamberining 

nemis  tilida  nashr  ettirgan  «Chig‘atoy  tili  darsligi»  asari  ilk  qadamlardan  biri 

36 

 

bo‘ldi. Mazkur kitobning «Baxshi kitobi» bo‘limida Navoiyning Xorazmda xalq 

orasida  qo‘shiq  sifatida  kuylanib  kelayotgan  g‘azallaridan  to‘liq  bo‘lmagan 

namunalar  keltiriladi.  Bu  g‘azallarni  Vamberi  Xiva  ekspeditsiyasi  davrida 

to‘playdi.  Xivada  Munis  va  Ogahiy  bilan  muloqotda  bo‘lgan  Vamberi  bu  ikki 

ulug‘ shoir o‘zlariga ustoz deb bilgan Alisher Navoiy ijodining mavqei haqidagi 

yetarlicha  ma`lumot  bermasligi  mumkin  emas  edi.  Zotan  Vamberining  maqsadi 

ham  o‘zbek  adabiyotining  yetuk  namunalarini  to‘plab  ularni  nemis  tilida  nashr 

ettirish edi. Shunga qaramasdan venger sharqshunosi Navoiyning biron bir asarini 

to‘liq tarjima etishga jur`at eta olmagan. 

A.  Kurella  haqli  ravishda  qayd  etganidek  1841-  yildan  buyon  Yevropa 

sharqshunoslarining  Navoiy  faoliyatini  aks  ettiruvchi  qator  asarlari  chop  etildi. 

Bu  asarlarning  barchasida  mualliflar  Navoiyni  faqatgina  e`tiborga  molik  shaxs 

sifatida  talqin  etadilar  shoir  sifatida  unga  biroz  bepisandlik  bilan  qaradilar.  SHu 

asnoda  u  haqdagi  tasavvur  Yevropaning  sharqshunoslari  turkiy  tillar  bilan 

shug‘ullanuvchi filologlarning tor doirasidan nari chiqa olmadi. 

Hozirda  «Farhod  va  Shirin»  ning  Al‘fred  Kurella  tomonidan  amalga 

oshirilgan,  to‘liq  bo‘lmagan  yakkayu  yagona  tarjimasi  mavjud  bo‘lib,  u 

Navoiyning  500  yillik  yubileyi  munosabati  bilan  «Zoviyet  literatur»,  «Sovet 

adabiyoti» jurnalida 1947 -yili nemis tilida bosilgan. 

Filologiya  fanlari  doktori  professor  Laziz  Qayumov  mazkur  asardan 

parchalar  «Yangi  dunyo»  nomli  nemis  jurnalining  15  -sonida  ham  bosilgani  va 

Germaniyada  nashriyot  xodimlari  bilan  bo‘lgan  suhbatda  «Farxod  va  SHirin»ni  

A.  Kurella  tarjimasida  alohida  kitob  holida  nashr  etilganligi  haqida  xabarni 

eshitganligini qayd qiladi. 

Biroq  A.  Kurellaning  Germaniyadagi  nashr  etilgan  «Vofyur  haben  vir 

gekelft»  kitobiga  ilova  qilingan,  avtor  tomonidan  turli  xalqlar  tillaridan  amalga 

oshirilgan tarjimalarining umumiy ro‘yxatida «Farhod va Shirin»ning tarjimasiga 

oid yuqoridagi manbagina ko‘rsatilgan. 

37 

 

Xozircha Navoiy asarlaridan nemis tiliga qilingan yagona asar «Farhod va 

SHirin»ning 

qisqartirilgan  tarjimasi  mavjud.  Buni  Navoiyni  nemis 

jamoatchiligiga tanitishdagi ilk ijodiy va ijobiy qadam deyish mumkin. 

Lekin  Vamberidan  to  A.  Kurellagacha  bo‘lgan  100  yillik  davr  ichida 

Navoiy  ijodiga  nemis  tarjimonlaridan  deyarlik  hech  kim  murojat  etmadi. 

Akademik  A.  Kurellaning  yuqorida  ko‘rsatilgan  «vofyur  haben  vir  gekelft» 

kitobida Navoiy ijodiga alohida maqola bag‘ishlanib, unga yuqori baho berilgan. 

Shuningdek  1971  -yili  Leyptsigda  nemis  tilida  chop  etilgan  «fremdigiproxige 

Shriftshteller»  Xorijiy  yozuvchilari  nomli  entsiklopedik  nashrda  ham  Navoiy 

ijodi haqida xronologik  ma`lumotlar berilgan.  Bu  faktlar ulug‘  Vatan  urushidan 

keyingi davrda nemis jamoatchiligi orasida shoir ijodining tashviqi borasida ba`zi 

ijobiy  siljishlar  bo‘lganidan  dalolat  beradi.  Bundan  tashqari  «Fremdshpraxige 

Shriftshteller» kitobida mualliflar haqida berilgan xronologik ma`lumotga har bir 

muallifdan nemis tiliga tarjima qilinib, alohida kitob holida nashr etilgan asarlar 

ro‘yxati  ham  ilova  qilinadi.  Biroq,  A.Navoiy  haqida  keltirilgan  ma`lumotlar 

ko‘zdan  kechirilganda,  shoirning  biron  bir  asari  nemis  tilida  kitob  holida  nashr 

ettirilgani qayd qilinmaydi.  

Hozirgi  kungacha  inglizzabon  olimlar  ham  Navoiy  asarlarini  ingliz  tilga 

o‘girishga  kirishmagan  edilar,  lekin  vaqt  o‘tishi  bilan  bunday  kamchiliklar 

bartaraf  etildi.  Va  nihoyat  o‘zbek  mumtoz  adabiyotining  asoschisi  Alisher 

Navoiyning o‘lmas asari «Lison ut-tayr» birinchi bor o‘zbek tilidan ingliz tiliga 

bevosita  tarjima  qilindi.  «Lison  ut-tayr»  da  Alisher  Navoiy  xayolini  band  etgan 

diniy va dunyoviy masalalar bilan oshno bo‘lasiz. Dunyoga kelgan har bir inson 

hamisha  talab  yo‘liga  kirishi  izlanishi  o‘z  yoriga,  kasbu  koriga  chin  muhabbat 

bilan  yondashuvi  lozim,  ma`rifatga,  kamolotga  intilish  zarur.  Bu  kabi  hamisha 

dolzarb  mangu  mavzular  teran  ifodalangan  adabiy  asarni  hammaga  tushunarli 

ravon ingliz tilida mahorat bilan ifodalash bir sa`natdir. 

Asar  o‘zbekchadan  inglizchaga  Sharofiddin  Sharipovning  1991  yili  nashr 

etilgan  nasriy  bayoni  asosida  (6)  amalga  oshirilgan  (7).  Shu  paytgacha 

Navoiyning aforizmlari hamda bir necha g‘azallarigina (aksariyati rus tili orkali) 

38 

 

inglizchaga  tarjima  qilingan  edi.  Adabiyot  sohasida  asliyatdan  chet  tiliga 

tarjimalar mustaqillik davriga kelibgina ro‘yobga chiqa boshladi. 

 

Ma`lumki, istiqloldan avval tarjima asosan rus tili orqali amalga oshirilgan.                  

Bu  shubhasiz  o‘zbek  tilidagi  asarlarni  chet  tili  ga  tarjima  qilishni  chegaralab 

qo‘yardi.  Bevosita  tarjima  ayniqsa  badiiy  asarlar  tarjimasi  yo‘q  darajada  edi. 

Bunga  bir  tomondan  ikkitilli  o‘zbekcha  chet  tillar  lug‘atlarining  etarli  emasligi 

ba`zi  xollarda  umuman  yo‘qligi,  ikkinchidan  bevosita  tarjima  bilan 

shug‘ullanuvchilar  qo‘llab  quvvatlanmasligi  va  rag‘batlantirilmasligi  sabab 

bo‘lsa, uchinchidan o‘zbek tilidan xorijiy tillarga xususan ingliz tiliga tarjimaga 

ishtiyoqmand  tarjimonlarning  tanqisligi  edi.  Mustaqillik  sharofati  bilan  bu  kabi 

barcha  to‘siklar  bartaraf  etildi:  bugungi  kunda  boy  o‘zbek  klassik  adabiyotimiz 

durdonalarini  asliyatdan  chet  tillariga  tarjima  qilish  uchun  keng  imkoniyatlar 

ochildi.  A.Navoiyning  «Lison  ut-tayr»  asari  2003  yilning  oxirida  O‘zbekiston 

Davlat Jahon tillari Universiteta va  

AQSh  Markaziy  Osiyoga  beg‘araz  yordam  korporatsiyasi  hamkorligida 

ingliz tilida kitob xolida nashr ettirildi. 

Tarjima  chiroyli  nashr  qilingan.  Unga  ishlangan  bezaklar  Kamoliddin 

Bekzod  nomidagi  O‘zbekistan  davlat  mukofoti  sovrindori  Toyir  Boltaboev 

tomonidan mohirona yaratilgan. 

Asar Garri Dik va Nosir Qambarov tomonidan yaratilgan. 

Nosir Qambarov «Tarjima» fakultetida faoliyat ko‘rsatmokda. 

Ushbu mashaqqatli va sharafli ishni ingliz millati vakili tomonidan amalga 

oshirilishi  bir  tomondan kishini quvontirsa, ikkinchi  tomondan  Navoiy  asarining 

ingliz  tilida  to‘laqonli  va  ingliz  kitobxoni  tomonidan  to‘g‘ri  tushuniladigan 

bo‘lishiga  imkoniyat  yaratadi.  Shuning  uchun  ham  biz  ingliz  tarjimoni  haqida 

batafsilroq to‘xtalishni o‘z burchimiz deb hisoblaymiz. 

―Lison  ut-tayr‖ni  ingliz  tiliga  o‘girganlardan  biri  Garri  Dik  «Gary  Dyck» 

yosh  va  istedotli  tarjimon,  1975  yil  25  aprel‘da  Markaziy  Kanada,  Manitoba, 

Steynbax  shaxrida  tavallud  topgan.  U  tabiatan  yumshoq,  ochiq  ko‘ngil,  o‘z 

yordamini  boshqalardan  ayamaydigan,  izlanuvchan,  bir  joyda  to‘xtab 

39 

 

qolmaydigan  inson.  Tasavvuri  kuchli,  romantik  bo‘lgani  uchun  hech  kim 

qilmaydigan  ishlarni  bajarishni  yoqtiradi.  Masalan  biror  ishni  boshlab  ishning 

qolgan  qismini  boshqalarga  takdim  etadi.  Kanada  go‘zal  va  xushmanzara 

mamlakat,  u  erda  son  sanoqsiz  ko‘llar  bo‘lib,  Garri  o‘rmonlarda  sayr  qilishni 

go‘zal  tabiat,  ochiq  havodan  zavklanishni,  ko‘l  bo‘ylab  qayikda  suzishni  juda 

yoqtiradi.U tabiatdan ilxom oladi. Shuning uchun ham Navoiy asarlarining ingliz 

tiliga  o‘girishga  kirishgan.  U  mistika,  Sufizm  haqida  gi  kitoblarga  qiziqadi.  Bu 

mutoalalar  unga  tarjima  jarayonida  katta  foyda  keltirgan  ko‘rinadi.  U  Alisher 

Navoiy  asarlarini  o‘zbek  tilida  o‘qib  uning  mazmun  mohiyatini,  shaklini, 

g‘oyasini,  ichki  dunyosini  tushuna  oladigan  sanoqli  ingliz  millati  vakillaridan 

biridir. 

Garri Dik o‘zbek tilini chuqur o‘rgandi, o‘zbek xalqi, uning yashash tarzi, 

urf odatlari, dunyoqarashi bilan tanishdi. Lekin bu bir asarni boshqa tilga o‘girish 

uchun  etarlimikan?  Albatta  yo‘q.  Tarjimon  bilim  va  mahoratsiz  asarni  boshqa 

tilda qayta yarata olmaydi. Lekin Garri Dikning Navoiy asarlarini o‘girishi uchun 

bilimi  ham,  mahorati  ham  etarli  edi.  CHunki  u  Angliyadagi  London 

universitetining  tarjimonlik  fakul‘tetini  a`lo  baholar  bilan  tamomlagan. 

Universitetda  o‘qish  davridayoq  u  Markaziy  Osiyo  xalqi  uning  tarixi,  tili,  urf-

odatlari va madaniyatiga qiziqib qolgan. 

O‘zbek  xalqining  madaniyati,  tarixi  va  adabiyotini  Alisher  Navoiysiz 

tasavvur qilib bo‘lmaydi. O‘z qiziqishini qondirish maqsadida Garri Angliyadagi 

ko‘plab  kutubxonalarda  Britaniya,  Kembridj,  Oksford  va  SHarqshunoslik 

kutubxonalarida  Navoiy  uning  hayoti,  ijodi,  yashagan  davri,  asarlari  haqida 

ma`lumotlar  yig‘ish  uchun  ko‘p  izlandi.  O‘zbek  xalqining  dahosi  haqida  ingliz 

tilida ma`lumot juda kam ekanligini bilib ham afsuslandi, ham hayratlandi. 

O‘sha  ondan  boshlab  «Men  Navoiy,  uning  hayoti  ijodi  haqida  ingliz 

kitobxoniga  ma`lumot  berishim  kerak»,  degan  fikr  uni  tinch  qo‘ymaydi.  U  o‘z 

oldiga  katta  va  mashaqqatli  maqsad  qo‘ydi.  U  qilishi  kerak  bo‘lgan  ishlar 

loyihasini  tuzib  chiqib  ko‘plab  tarjimon  mutaxassislar  va  noshirlardan  maslahat 

oladi. 

40 

 

2000  yilda  O‘zbekistonga  kelgach  u  ikki  yil  davomida  ingliz  tilidan  dare 

beradi va shu bilan bir qatorda o‘zbek tilini chuqurroq o‘rganadi. SHunda unga 

O‘zbekiston  Jahon  tillari  Universite  ti  hamkorligida  Alisher  Navoiyning  «Lison 

ut-tayr»  asarini  (6)  ingliz  tiliga  o‘girish  taklif  etiladi.  Bu  taklif  unga  ma`qul 

keladi.  

U  Navoiy  asarini  ingliz  tiliga  o‘girayotgan  g‘arblik  tarjimon  bo‘lganidan, 

bu  uning  jiddiy,  ma`suliyatli  va  ilk  katta  ishi  bo‘lganidan  bahtiyor  edi.  Unga 

ko‘pincha  asar  hikoyatlaridagi  timsollar  atrofdagi  odamlarni  eslatar  edi.  Uning 

aytishicha  odamlar  ba`zan  o‘zligini  xatto  xudoni  unutishadi,  ularni  ko‘proq 

atrofimizdagi moddiy olam qiziqtiradi. 

Bu fikrlar uni xech ikkilanmay tarjima qilishga kirishish ga turtki bo‘ldi. 

Endi tarjimon oldida birinchi masala: tarjimani qanday ko‘rinishda, shaklda 

va eng muhimi qaysi janrda berish edi? 

  

U qo‘yidagi janrlarni ko‘rib chiqdi: 

• She`riyat 

• Tasviriy psixologik janr 

• Islom adabiyoti 

• Markaziy Osiyo adabiyoti 

• Mumtoz adabiyot 

• Tarixiy adabiyot 

Tarjimonning  taxminicha  tasviriy  psixologik  janr  Navoiy  asarlarini  keng 

kitobxon ommasiga manzur bo‘lishida samarali usul bo‘la oladi, chunki bu asar 

diniy  masalaga  qaratilgan  bo‘lib  hudoga  etishishdagi  intilishlari,  yo‘llari 

mashaqqatlarni  tasvirlagan.  Bu  janr  orqali  asardagi  diniylikni,  tarixiylikni, 

personajlarning  ichki  va  ruhiy  kechinmalarini  Markaziy  Osiyo  xalklari  hayot 

tarzini go‘zal ifodali tasvirlash mumkin. 

Tarjimon  uchun  asosiy  dastmoya  boshlang‘ich  material  asl  nusxaning 

matni  emas,  balki  undagi  ifodalangan  axborotdir,  tarjimonning  maqsadi  tarjima 

tekstini  yaratishdan  emas  balki  originalda  aks  etgan  mazmunni  ifodalashdan 

iborat. Buning ma`nosi shuki, tarjimon kitobxonga qarab mo‘ljalni olishi lozim. 

41 

 

Asarning  milliy  o‘ziga  xosligini  qay  darajada  aks  ettirish  lozimligini 

belgilashda  tarjimon  o‘sha  kitobni  takdim  etish  mo‘ljallanayotgan  o‘quvchi 

xorijiy madaniyatni qanchalik bilishga qarab amal qiladi. Shu bilan birgalikda o‘z 

tarjimasi bilan kitobxonni tarbiyalaydi. 

Sharq  bilan  g‘arb  mamalakatlarida  she`riyatni  tarjima  qilish  masalasida 

juda katta farq bor. SHe`riy asarni she`r orqali tarjima qilish nazmning strukturasi 

jarangdorligi,  maromi,  musiqiyligini  tarjimada  qayta  yaratish  talab  etiladi. 

Bunday  xolla  she`rning  ma`nosi  qurbon  qilinib  uning  qolipi  sakdanadi  xolos. 

SHe`rni  she`r  bilan  tarjima  qilinganda  jiddiy  xatar  paydo  bo‘ladi.  Bunda 

shoirning ohangini tarjimon o‘zgartir ishi mumkin. 

Demak  A.  Navoiy  asarini  she`riy  janrda  berilsa  tarjimon  she`rining  shakli 

va  xajmini  saqlab  qolish  maqsadida  mazmunini  o‘ta  ixchamlashtirishi  yoki 

ma`nosi o‘zgartirishi mumkin. 

Bizga ma`lumki zamon o‘zgargani sari til ham rivojlanadi. O‘z navbatida 

ba`zi so‘zlar iste`moldan chiqib ketadi, ba`zilari boshqa tillardan yangi iste`mol 

so‘zlari  sifatida  kirib  kundalik  so‘zlashuvda  foydalanadi.  A.  Navoiy  asarlari 

go‘zal  so‘zlar  koni  desak  adashmaymiz.  Lekin  bu  so‘zlarning  hammasi  ham 

hozirgi  o‘zbek  o‘quvchisiga  tanish  emas.  Bu  so‘zlarni  ma`nosini  chaqib  asarni 

tushunishi  uchun  ancha  bosh  qotirishi  kerak  bo‘ladi.  Agar  A.  Navoiyning  asl 

she`riy  asarini  o‘zbek  kitobxoni  tushuna  olmasa  uni  chet  ellik  kitobxon  uchun 

tushunarsiz bo‘lishi tabiiy xol.uni inglizchalashtirish mushkul ish. 

Agar  tarjimon  she`riy  asarning  g‘oyasini  to‘laligicha  sakdab  qolmoqchi 

bo‘lsa, bunda hajm va shakliga putur etadi. Chunki o‘girilayotgan tilda aynan shu 

so‘zning  tarjimasi  bo‘lmasligi  mumkin  bunda  tarjimon  so‘zni  boshqasiga 

almashtirilishi tabiiy. 

«Lison ut-tayr» asarini islom adabiyoti janri yoki tarixiylik orqali berilsa. 

Bu  asar  diniy  uslubda  yozilgan  bo‘lishiga  qaramay,  uni  faqat  diniy  atamalariga 

urg‘u  berib  o‘girish  asarni  faqat  dinga,  sufizmga  qiziquvchi  kitobxonlarga 

tushunarli,  qiziqarli  va  bo‘lishiga  olib  keladi.  Lekin  bu  asar  keng  kitobxon 

42 

 

ommasiga  mo‘ljallangan  bo‘lib  unda  diniy  ta`limotlardan  tashqari  tarixiy, 

jug‘rofiy, ta`lim tarbiyaviy axloqiy masalalar ko‘tarilgan. 

Asarniig  tarixiy  ahamiyatni  kuchaytirilsa,  asar  faqat  tarixchilar  uchun 

15asr, o‘sha davrda yashagan odamlar hayoti, yashash tarzi, davlat tuzumi haqida 

ma`lumot  beruvchi  qomusiy  asarga  aylanib  qolishi  mumkin.  Chunki,  Alisher 

Navoiy  «Lison  ut-tayr»  da  o‘z  davrida,  o‘zidan  oldin  yashagan  shoxlar,  davlat 

arboblari, shayxdar haqida so‘z yuritgan. 

Demak,  o‘zida  diniy  atamalarni,  tarixiylikni,  badiiylikni  mujassam  etgan 

janr  tasviriy  psixologik  janr  hisoblanadi.  Tarjimaning  janri  aniq  bo‘lgach 

tarjimon: Markaziy Osiyo shoir larining asarlari tarjimalarini ko‘rib chiqishni va 

erishilgan natijalar bilan tanishishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. 

Garri  bu  nodir  asarni  o‘z  tilida  tiklashda  ko‘p  manbalarga  suyangan. 

Kaleman Barkni, Piter Averi, Dik Fransiz va Avkal Darbandi kabi ingliz tarjimon 

olimlarning  kitoblaridan,  shuningdek  Farididdin  Attorning  «Mantiq  ut  tayr» 

asarini  ingliz  tiliga  o‘girgan  tarjimon,  S.K  Nott  maslahatlaridan  va  kitobdan 

unumli foydalangan. Bu tarjima Alisher Navoiyning asariga, g‘oyasi, mazmuni va 

yozilish  uslubiga  yaqin  bo‘lgani  uchun  «Lison  ut-tayr»ning  qayta  yaratilishiga 

katta turtki bo‘lgan. 

Garri  Dik  O‘zbekistonda  yashab  bu  yerdagi  xalqning  tarixi,  adabiyoti 

san`ati,  madaniyati,  urf  odatlari  bilan  tanishganidan  so‘ng  Markaziy  Osiyo 

xalqlari haqida chet elliklar juda kam bilishlarini guvohi bo‘ldi. 

G‘arbda  odamlar  Afg‘onistonni  biladilar  lekin  mehmondo‘st  va  ko‘ngli 

ochiq o‘zbek xalqi haqida etarli tasavvurga ega emaslar. 

O‘zbek madaniyati tarixida katta o‘rin tutgan buyuk shoir Alisher Navoiy 

asarlari xanuzgacha ingliz tiliga o‘girilmaganini bilishmaydi. Tarjimon sifatida u 

bunday savodsizlikka chek qo‘yish maqsadida Navoiy asarlarini, uning hayoti va 

ijodi haqida ma`lumotlarni tarjima qilishga kirishdi. Garri Dikning fikricha ayrim 

tarjimonlar asliyat haqida chuqur ma`lumotga ega bo‘lmay turib o‘z tarjimalarini 

asliyatga  moe  kelish  kelmasligini  aniqlay  olmaydilar.  Ular  idoralarida  o‘tirib 

43 

 

kitob  yaralgan  dunyoni  ko‘rishmaydi.  Ular  bir  kitobni  yakunlab  ikkinchisini 

boshlash uchun tinmay ishlaydilar. 

Garri  Dik  unday  tarjimonlar  sarasiga  kirmasligidan  mamnun  chunki  u, 

Alisher Navoiy 500 yil avval yashab ijod qilgan yurtda yashash imkoniyatiga ega 

bo‘ldi  va  ko‘plab  o‘zbek  olimlaru  mutaxasislardan  maslahatlar  olish  baxtiga 

musharraf. G‘aybulla Salomovning aytishicha «Tarjimon muayyan tarixiy vaziyat 

taqozosi  bilan  ataylab  madaniyatlarning  yaqinlashuvi  yohud  uzokdashuviga 

hizmat qila oladi». 

Bu  holda  tarjimon  chet  ellik  kitobxonlarga  Markaziy  Osiyoni  yuksak 

madaniyat  markazi  ekanlimgini,  bu  yurtda  etishib  chiqqan  shoiru  ulamolarni 

tanitish  orqali,  o‘zbek  xalqiga  bo‘lgan  qiziqishni  yanada  orttiradi.  Uning  istagi 

A.Navoiyning  kitoblarini  ingliz  tiliga  o‘girish  orqali  Markaziy  Osiyo  xalqiga 

bo‘lgan xurmat va ehtiromini izhor qilish. 

Bundan  tashqari  insoniyat  tafakkurining  durdonalari  bo‘lmish  Navoiy 

asarlarini va ularda ko‘tarilgan masalalarni, ularning echilishini G‘arbliklar uchun 

namuna qilib ko‘rsatishdan iborat. 

Navoiyning  G‘arbda  tanilishi  O‘zbekistan  va  o‘zbek  xalqiga  bo‘lgan 

xurmatni yanada oshiradi. Adabiyotshunos va tarjimon sifatida tarjima nazariyasi 

borasida  tadqiqiot  unga  mustaxkam  va  umumiy  tarjimachilik  metod  va 

metodologiya  ishlab  chiqishda  asos  bo‘ldi.  Har  bir  adbiy  asar  va  yozuvchi 

beqiyosdir.  Unga  faqatgina  mustaxkam  nazariy  asos  kerak  bo‘libgina  qolmay 

balki A. Navoiyning hayoti ijodi, asarlarini maxsus o‘rganib chiqish va ularning 

qimmatini  anglab  etishi  kerak  edi.  Tarjimon  uchun  eng  muhimi  Navoiyning 

dunyosi  uning  dunyoqarashi  bilan  yaqindan  tanishib,  yozuvlarining  mazmun 

mohiyatini  yaxshiroq  tushuna  olib  ularni  ingliz  tilida  ifodalash  edi.  YUqorida 

aytilganidek «Lison ut-tayr» asari Sh.Sharipovning nasriy bayoni asosida amalga 

oshirilgan.