|
14.5.1. Qon ekspertizasining genetik asoslari
Bizga ma’lumki, bolalarga otalaridan ko’pgina belgilar o’tadi va shuningdek
tashqi ko’rinishida o’xshashlik alomatlari kuzatiladi. Sud tibbiyotida bahsli otalik
va onalikni aniqlashda hamda bola almashtirilgan hollarda ota-onasi va
bolalarining o’xshashligini bilishga bir necha marta urinib ko’rilgan. Biroq
odamdagi anchagina tekshiriluvchi belgilar ko’pgina genlarning ta’sirida
shakllanadi, ammo ularning shakllanish mexanizmi etarlicha yaxshi
o’rganilmagan. Qat’iy ilmiy asoslangan ma’lumotlarning bo’lmasligi, qiyinligi,
odamning qator tashqi belgilari o’xshashligini sub’ektiv baholash ko’pincha
394
noto’g’ri baholashga olib keladi. Shuning uchun ham ayrim hollarda bolaning u
yoki bu ota-onadan vujudga kelganligi haqidagi savolni echishda tashqi
o’xshashlik belgilaridan foydalanishdan bosh tortish to’g’risidagi qarorga kelishni
taqozo qiladi.
Shu bilan birgalikda qon guruhini aniqlangandan keyin bolalar qoni guruhi
faktorlari ota-onalar qoni guruhlariga o’xshashligiga ma’lum darajada bog’liqligi
ko’rsatiladi. Hozirgi davrda qon guruhi faktorlarining nasldan naslga berilish
qonuniyatlari yaxshi o’rganilgan. Ular to’liq genetik asoslangan bo’lib, ularni sud
tibbiyoti ekspertizasida qo’llanishga asos bo’ladi. Bunda qonni guruhlarga
aloqador antigeni yaxshi aniqlanilib, ularni aniqlanish usullari qat’iy ob’ektiv
hisoblanadi va bola tug’ilgandan keyin butun umri bo’yicha sifatiy o’zgarmaydi.
Hozirgi vaqtda baxsli otalik ekspertizasida, bir qancha o’nlab izoserologik
(eritrotsitli), zardobli va odam qonini izofermentli sistemalari qo’llanilishi
mumkin. Shuningdek leykotsitlar antigen sistemasi ham haddan tashqari xilma
xildir. Qonni har xil sistemasi antigenlarini tekshirish qonuniyatlari bir xil bo’lsa-
da, ammo har bir sistemaning o’ziga xos ayrim xususiyatlari mavjud. Odatda,
birgina gen ta’sirida ham antigen shakllanishi mumkin.
Masalan, qon guruhi izoserologik AVO sistemasining nasldan naslga
berilishi A, V, O genlari nazoratida sodir bo’lib, bu o’ninchi juft xromasomalar
asosida joylashadi. Har bir odamda faqat ikkita bir biri bilan qo’shilgan genotiplar:
AA, AO, VV, VO, AV va OO bo’lishi mumkin. A va V kodominantli genlar
odamdagi A va V antigenlar fenotipi shaklida ko’zga tashlanadi. O geni retsessiv
va amorfli bo’lib, fenotipda u ko’rinmaydi. Shuning uchun oltita genotipga qon
guruhining to’rtta fenotipi O, A, V va AV to’g’ri keladi. Jinsiy hujayralarda
(gametalarda) odamning faqat bir yoki ikkita allel genlari qatnashadi. Gametalarni
bir biri qo’shilishidan ikkita allel genli zigota hosil bo’ladi.
Shunday qilib, bolaning qon guruhi ikkita allel genlar ta’sirida rivojlanib,
ularning biri otadan, ikkinchi onadan yuzaga keladi. Agar ikkala gen ham bir xil
bo’lsa, bunda bola gomozigotli genotip, bo’lmagan taqdirda geterozigotli
xususiyatga ega bo’ladi. Bolaning genotipida qanday genlar borligiga qarab,
395
bolada qon guruhi fenotiplari aniqlaniladi. Masalan, qon guruhi A (II) gomozigotli
AA genotipida va geterozigotli AO genotipi, agar qon guruhi genotipida ikkala gen
OO bo’lsa, O (I) qon guruhi rivojlanadi.
Genetika qonuniyatlarining bunday tushunchalaridan qon guruhi (AVO)
ning nasldan naslga o’tish qoidasi kelib chiqadi:
1)
bolaning qon guruhida A va V antigenlari topilmasa, bu ikkala
ota-onada ham kuzatilmaydi;
2)
ota-onada bo’lganda A va V antigenlar bolada bo’lmasligi
mumkin, chunki otasining qon guruhi A (II) yoki V (III) bo’lsa, bu AO
yoki VO geterozigot genotipi bo’lishi va bolaga jinsiy hujayra orqali
retsessiv gen O berilishi mumkin;
3)
nikohda bo’lgan ota-onadan birining qon guruhi O (I)
bo’lganda bolaning qon guruhi AV (IV) bo’lishi mumkin emas, chunki
ikkinchisi tomonidan bolaga faqat bitta A yoki V geni berilishi mumkin;
4)
nikohda bir yoki ikkala ota-onaning qon guruhi AV (IV) bo’lsa,
bolaning qon guruhi O (I) bo’lishi mumkin emas, chunki qon guruhi AV
(IV) bo’lgan ota yoki ona bolaga albatta ikkala gendan birini beradi.
Antigenni (A
1
va A
2
) ko’rinishlari shunday usullar bilan nasldan naslga
o’tishi aniqlangan. Shuning uchun ham to’rt xil (A
1
, A
2
, V va O) allel genlar orqali
qon guruhinng nasldan naslga o’tish nazariyasi yaratilgan. Shuni aytish zarurki, A
2
geni A
1
genga nisbatan regressiv hisoblanadi, ammo O genga nisbatan esa
dominant bo’ladi. Bu nazariyaga binoan sud tibbiyoti ekspertizasida qo’llanish
uchun mo’ljallangan guruh antigenlarini nasldan naslga o’tish jadvali taklif
qilingan (5-jadval).
Ular ochilgan va tekshirilgandan biroz keyinroq boshqa izoserologik
sistemasining nasldan naslga o’tish qoidasi aniqlangan. Misol sifatida NN
antigenlarini nasldan naslga o’tish qoidasini keltirish mumkin (6-jadval).
Shunday qoida bo’yicha zardobli va fermentli sistemalarning nasldan naslga
berilishi kuzatiladi (7 jadval).
Yuqorida keltirilgan nasldan naslga o’tish sxemasidan ayrim hollarda chetga
396
chiqish adabiyotlarda keltirilgan. Bunday holat qon faktorlarini aniklashda yo’l
quyilgan xatoliklar bilan tushuntiriladi. Bu ayniqsa dastlabki bolalik yoshida
haqiqatan ham yuridik jihatidan otasi bo’lganligiga shubha tug’iladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
