A sosiy o ‘quv savollari
1. Asab tizimi harakat va sensor funksiyalarining buzilishlari (falajlar,
parezlar, sezuvchanlikning buzilishlari).
2. Vegetativ asab tizimi patologiyasi. Vegetativ distoniyalar to'g'risida
tushuncha.
3. Limbik tizim to ‘g 'risida tushuncha, uning organizm reaktivligi va emotsional
reaksiyalardagi roli. RF shikastlanishi oqibatlari.
4. Oliy asab faoliyati patologiyasi. Nevrozlar. Ulami eksperimentda о ‘rganish.
A nnotatsiya
H arakat funksiyasining buzilishi gipokinetik, giperkinetik holatlar,
a ta k s iy a v a h.k . sh a k lid a nam o y on b o ‘lishi m um kin. G ipokinetik
h o latla rg a parezlar (qism an falajlanish) va paralichlar (falajlanish)
kiradi.
P a rez
(yunoncha « p aresis» ) - harakat, sek retsiy a yoki boshqa
fu n k siy a la m in g ch eklanishi.
P a ra lich la r
(yunoncha «paralisis») -
h a r a k a t
y o k i
b o sh q a
fu n k siy a n in g
t o ‘liq
t o ‘x tash id ir.
Lokalizatsiyalanishiga qarab paralichlar periferik va m arkaziy bo‘Iishi
m um kin.
P e r if e rik p a ra lic h la r ix tiy o riy va r e f le k to r h a ra k a tn in g ,
sezuvchanlik, mushaklar tonusi, tog‘ay reflekslarining y o ‘qolishi bilan
ifodalanadi. Ularning oqibati mushaklar to ‘liq atrofiyasi y a’ni o y o q -
q o ‘ila m in g k ich ra y ish id an iborat. M ark aziy p a ra lic h la r ix tiy o riy
h a ra k a tn in g y o ‘q o lis h i, m ushak to n u s la rin in g o sh ish i (m iy a
p o ‘stlo g ‘ining orqa m iya m otoneyronlariga to rm ozlash ta ’sirin in g
bo‘lmasligi), tog‘ay reflekslarining (Babinskiy, Rossolimo, Gordon va
b.) kuchayishi bilan kechadi, ammo impulslaming m e’yor o‘tkazilishi
va mushak trofikasi saqlanadi.
B itta q o ‘l y oki o y o q n in g fa la jla n ish i
m o n o p le g iy a
, p a re z i -
monoparez
deyiladi. Ikkita qo‘l-oyoq falajlanishi
diplegiya
nomi bilan
yuritiladi. U o‘z navbatida
paraplegiya
- ikkita qo‘l yoki ikkita oyoq
harakatsizlanishi va
gemiplegiyalarga -
bir tomonda qo‘l va oyoqning
(ya’ni tanani bir tomonining) harakatsizlanishiga bo‘linadi. Barcha q o ‘l
va oyoqlarning falajlanishi
tetraplegiya
yoki
kvadriplegiya
deyiladi.
Shu bilan bir qatorda uchplegiya va uchparezlar ham uchraydi.
G ip e r k in e z la r -
g ‘a y riix tiy o riy z o ‘ra k i o 'z g a c h a sh ak l va
k o n fig u ratsiy ag a e g a b o ‘lgan h a ra k a t b o ‘lib , m ushak to n u sin in g
o ‘zgarishi bilan kechadi, m iyacha bilan birgalikda m ushak tonusini
idora qiluvchi ekstrapiramid motor tizim ining shikastlanishi natijasida
rivojlanadi. G iperkinezlarga: 1) q a ltira sh (trem o r) - an tag o n ist -
m ushaklar tonusining navbatm a-navbat o*zgarishi oqibatida yuzaga
keladigan skelet mushaklarining sust g ‘ayriixtiyoriy qisqarishi; ayrim
kasalliklarda (Parkinson, epidemik ensefalit) ixtiyoriy harakat vaqtida
tremor to‘xtaydi. Boshqalarida (skleroz bilan bog‘liq parishonxotirlik)
aksincha, kuchayadi; 2) talvasalar - m ushaklar tonusining o ‘zgarishi
b ilan k e c h a d ig a n k e s k in g ‘a y riix tiy o riy q is q a ris h la ri k ira d i.
Talvasalaniing klonik va tonik turlari farq qilinadi.
K lo n ik
ta lv a s a la r a y rim m u sh a k g u ru h la ri q is q a ris h i va
rostlanishining b ir-biri bilan tez alm ashishidan iborat. Asosan katta
yarim sharlar p o ‘s tlo g ‘i harakat h u d u d larin in g epilepsiya, xoreya,
piramid tizim shikastlanishlarida qitiqlanishi natijasida kuzatiladi. Nutq
m u sh a k la rin in g k lo n ik ta lv a s a ia ri d u d u q lik , y u z m u sh a k la ri
guruhlariniki esa tik (p ir-pir uchish) deyiladi.
Tonik
talvasalar qisqargan
mushaklaming uzoq davom yetadigan taranglashishi bilan tavsiflanadi,
miya ustini va bazal yadrolarning o‘chog‘li shikastlanishida, tetaniya,
qoqshol, epilepsiya, isteriyalarda uchraydi. K lo nik talvasalar tonik
talvasalar bilan birgalikda ola-bula tana shikastlanishida rivojlanadigan
epilepsiya, atetozlarda b o ‘ladi va qo‘l-o y o q barmoqlarining tum taroq
harakati k o ‘rin ish id a nam oyon boMadi. B ir v aq td a q isqaray otg an
m u sh a k la r to n u si k e s k in o sh ad i. A te to z ix tiy o riy h a ra k a t -
hayajonlanishda kuchayadi. G iperkinezlarning ayrim turlarini striar
tizim m a’lum tuzilmalarining shikastlanishi bilan bog‘lashadi. O la-bula
tananing (corpus striatum) oral qismi shikastlanishida bet yoki bo‘yin,
gavda va q o ‘lning o ‘rta qismi, oyoqning kaudal qismi m ushaklarida
m ajburiy harakat yuzaga keladi.
A tetoz -
q o i- o y o q distal qism ida (panjalar va tovonlarda) sust,
chuvalchangsim on, tumtaroq harakat paydo bo‘lishi bilan ifodalanadi.
Yuz m u sh ak larid a labning b o ‘rtib ch iq ish i, o g ‘izning qiyshayishi,
yuzning bujm ayishi, tilning shiqillashi kuzatilishi mumkin. Uning xos
belgilari - panja va barmoqlarda o ‘ziga xos holat beruvchi o ‘tkinchi
kontrakturaning hosil bo‘Iishidir.
G em iballizm -
q o i-o y o q n in g y irik , talpinib, «sapchib», «qush
q a n o ti» s ilk in is h i k o 'rin is h id a h a ra k a ti, k a tta kuch bilan am alga
oshiriladi, ularni to ‘xtatish qiyin b o ‘ladi. Gemiballizm rivojlanishini
k o ‘rish tu g in i ostid a joylashgan lyuisov tanasi shikastlanishi bilan
bo g‘lashadi.
Xoreya
(yunoncha «chorea, choreia» - «raqs) - bu holat xoreik
g ip e rk in e z va k u z a tila d ig a n k a s a llik n in g um um iy n o m i. X o re ik
giperkinezlar yuz, gavda va o y o q -q o ila r har xil mushak guruhlarining
q isq a rish id a n iborat. G iperkinez n o ritm ik , koordinatsiy alanm agan
harakat bo‘lib, distal va proksimal qism lar mushaklari katta guruhlariga
ta rq a la d i, ix tiy o riy harak atni e sla tad i. C hunki jaray o n g a sinergik
m ushaklar ham jalb qilinadi. Unda qoshlar, lab tirishishi, tilning osilib
turishi, o yo q -q o ‘lning tartibsiz, shiddatli harakati kuzatiladi. Giperkinez
tananing yarm ini egallashi mumkin, bu
gemixoreya
deyiladi. Xoreik
giperkinez neostriatum shikastlanishida ro*y beradi va p o ‘stloq osti
d eg en eratsiy alari, m iya revm atik sh ik astlan ish i, G entington nasliy
xoreyasida uchraydi. Ayrim hollarda xoreik giperkinezlar atetoz bilan
q o ‘s h ilg a n h o ld a b o ‘lis h i m u m k in v a
x o re o a te to z
d e y ila d i. U
bem orlarda doim o yoki xurujlar sifatida - paroksizm al xoreoatetoz
shaklida kuzatilishi mumkin.
A taksiya
(yunoncha « atax ia» - «tartibsizlik», «koordinatsiyaning
y o ‘q lig i» ) koordinatsiyaning b o ‘Im asligi bilan nam oyon b o ‘ladigan
harakat buzilishi: bunda chayqalib yurish, odam oyog‘i yoki hayvon
p a n ja la ri to ‘g ‘ri c h iz iq bilan s iljim a s lig i k u z a tila d i. S ta tik an in g
m u v o z a n a t b u z ilish i orqa m iya o rq a p o y a la rin i va uning ch u q u r
sezuvchanlik o ‘tadigan qismlarining (orqa miya bilan bog‘liq, sensitiv
ataksiya), vestibular apparat va miyacha chuvalchangsimon qism ining
s h ik a s tla n is h la rid a riv o jla n a d i. Spinal (o rq a m iya b ila n b o g 'liq )
a ta k siy a d a ta n a h o la tin in g k o ‘z to m o n id a n n a z o ra ti k a tta
kom pensatsiyalovchi rol o ‘ynaydi: bem or k o 'z in i bekitgan zam on
c h a y q ala b o sh la y d i v a y iq ilish i m u m k in . V e stib u la r a ta k siy a d a
muvozanatning buzilishi bosh aylanishi, k o ‘ngil aynishi, qusish bilan
kechadi.
M iyacha sh ik a stla n ish id a (ay n iq sa, ch u v alch an g sim o n q ism i)
statikaning chuqur buzilishlari ro ‘y beradi. Uning o g ‘irroq holatlarida
bem or o ‘tira otm aydi yoki orasi keng ochilgan oyoqlarda ham tura
o lm a y d i, o ld in g a y o k i o rq ag a o g 'a d i. M iy a c h a y a rim s h a rla ri
sh ik a stla n ish id a b e m o r k o ‘pincha sh ik a stla n g a n o ‘choq to m onga
engashadi. Spinal ataksiyadan farqli ravishda miyacha ataksiyasida ko ‘z
tom onidan n azo rat yordam berm aydi, unda m uvozanat k o ‘z ochiq
bolgan d a ham, yopiq bo‘Iganda ham buziladi. Statika buzilishlari katta
yarim sharlar po‘stlog‘i shikastlanishida (peshona, chakka, esna), uning
m iyacha bilan aloqasining buzilishi natijasida ham uchraydi. Bunda
m iyacha shikastlanishi bilan chaqirilgan ataksiyadan farqli ravishda
bemor muvozanatni y o ‘qotib, shikastlangan o ‘choqning qarama-qarshi
tomoniga yiqiladi.
M iyacha gavdanin g turish i v a h a ra k a tid a birinchi d arajali rol
o ‘ynaydi. U ning faoliyati buzilganda, avvalo harakat koordinatsiyasi
va mushaklar tonusi buzilishi bilan bog‘liq o ‘zgarishlar kelib chiqadi.
M iyacha sh ik astlan ish ig a quyidagi sim p to m lar xos: 1) atak siy a -
lokomotor harakat koordinatsiyasining buzilishi; 2) astaziya - tana va
kalla o'rtacha holatini ushlab tura olm aslik (gavda va qo‘l-oyoqlam ing
doimo qaltirashi va chayqalishi bilan nam oyon bo‘ladi); 3) asteniya -
tez charchashlik, organizm uzoq ish bilan b o g 'liq harakat bajarishga
q o b iliy atsiz; 4) d ism e triy a - h a ra k a t k u c h i, tez lig i v a y o ‘n a lish i
orasidagi bogMiqlikning buzilishi; 5) atoniya yoki gipotoniya - mushak
tonusining keskin zaiflashishi va pasayishi, k o ‘pincha tez charchash
v a b o 's h a s h is h b ila n kech ad i. A s o s a n m iy a c h a y a rim s h a rla ri
shikastlanishlari bilan bog‘liq; m iyacha chuvalchangsim on qism ining
izolirlangan shikastlanishi (oldingi b o ‘lag i) tonusning oshishi bilan
kechadi; 6) asinergiya - harakat bajaru v ch i tu rli m ushaklarga asab
im pulslarini y etarli darajada yubora o lm aslik. H arakat qovushm ay
am alga o s h irila d i, o y o q lar c h a lk a sh ib k e ta d i, u larn in g ra v o n lig i
y o ‘qoladi. B unda h arak at dasturining ayrim kom ponentlari har xil
vaqtda, to ‘g ‘riro g‘i, ketma-ketlikda (harakatning tarqalishi), ortiqcha
yoki y etarli b o 'lm a g a n hajm da b a ja rila d i. K eyin ularn ing haddan
tashqari kompensatsiyasi (dismetriya) boshlanadi. Bunday bemorlarda
ishonchsiz qadam tashlash keng ochilgan oyoqlar va ortiqcha harakat
b ila n a m a lg a o s h irila d i, b e m o r g o ‘y o u to m o n d an bu to m ong a
« irg ‘itilad i» (se re b ly a r atak siya). H arakatning tez k etm a-ketlikda
b a ja r ilis h i ham m u m k in b o ‘lm a y q o lad i (ad ia d o x o k in e z yoki
disdiadoxokinez); 7) tinchlik holatida b o ‘lmaydigan, am m o harakat
p aytida hosil b o ‘ladigan trem or (intension trem or). A niq m o‘ljalga
y o ‘n a ltirilg a n h arak atd a u shu n d ay k a tta -k a tta qadam tashiashga
a y la n is h i m u m k in k i, b u n d a m aq sa d g a erish ilm a y d i. B u h a ra k a t
korreksiyasining bajarilish davom idagi buzilishi bilan b o g 'liq bo‘lib,
ayniqsa m iyacha yadrolarining shikastlanishida ko‘zga tashlanadi; 8)
nistagm; 9) bosh aylanishi; 10) nuqtadagi nuqsonlar.
M iyacha shikastlanishining tipik nomoyon boMish belgilari Sharko
u c h lig id a n ib o ra t: n istag m , in te n sio n trem o r va d o n a -d o n a q ilib
gapiriladigan nutq. U yoki bu siptom lam ing bo‘lishi va ifodalanishi
asosan jarohatlangan soha (masalan, jarayonga po‘stloq, yadrolar yoki
m iy a c h a a ff e re n t va e ffe re n t y o ‘lla r i ja lb q ilin is h i) va u n in g
shikastlanish darajasiga bog‘liq.
Do'stlaringiz bilan baham: |