O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

velosipedni qayta kashf qilishga 
hojat qolmaydi, 
tarixiy tajriba shunisi bilan ham qimmatlidir. 
Iqtisodiyot insonning tarixi kabi qadimiydir. Iqtisodiyotga oid fikr, 
g‗oya, qarash, nazariya va ta‘limotlar ham ko‗p ming yillik tarixga ega. 
Lekin ularning asosiy qismi yozuv paydo bo‗lganidan so‗ng, yozma 
manbalardan bizgacha yetib kelgan. Bu manbalar, ulardagi g‗oyalar, 
avvalo, insoniyatning muqaddas mulkidir, uni topish, o‗rganish va 
kelajak uchun saqlash savobli bo‗lsa, ulardagi nodir fikrlarni hayotga 
tatbiq etish ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etishi bilan birga 
katta tarbiyaviy ahamiyatga ham egadir. 
Iqtisodiyot baynalmilal hodisa bo‗lib, uning oldida turgan vazifalar 
barcha xalqlar uchun bir xil, ammo ular rivojlanish davomida turlicha 
natijalarga erishganlar. «Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi» fanida ayrim 
olimlar, davlat arboblari tomonidan ilgari surilgan g‗oya, qarash, 
nazariya, qonun, ta‘limot, konsepsiyalarining tarixiy rivojlanishi 
insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi ijtimoiy qatlamlar, sinflar 
va boshqa guruhlarning manfaatlari nuqtayi nazaridan tadqiq etiladi. 
«Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi» fanini o‗rganish manbalari turli-tuman 
bo‗lib, qadimgi arxeologik topilmalar, moddiy ne‘matlar, qoya va bino 
devorlaridagi rasmlar, chizmalar va xalq og‗zaki ijodi namunalari 
muhim ahamiyatga ega. Ammo bu fanning eng muhim manbalari 
bo‗lgan 
qo‗lyozmalar, 
davlat 
arboblari, 
olim, 
donishmand, 
mutafakkirlarning yozib qoldirgan kitoblari hal qiluvchi o‗rinni 
egallaydi. Jahon iqtisodiy tafakkurida qadimgi qo‗lyozmalar o‗ta 
ahamiyatlidir. Masalan, O‗zbekiston fanlar akademiyasi sharqshunoslik 
institutida arab, fors, qadimgi turk tillarida yozilgan yigirma besh 
mingdan ortiq qo‗lyozma mavjud. Lekin bu qo‗lyozmalarni o‗rganishda 
ma‘lum obyektiv va subyektiv kamchiliklar mavjud. Xuddi sutning 
qaymog‗ini olish oson bo‗lganidek, bu qo‗lyozmalardagi ensiklopedik 
g‗oyalardan muhimlarigina o‗rganilgan, iqtisodiyot tafakkuri bilan 
bog‗liq bo‗lgan materiallar hali o‗z tadqiqotchilarini kutib yotibdi.
Bu fanning maqsadi avvalgi ortodoksal g‗oyalar zamonaviy 
iqtisodiy nazariyaning mazmuni va predmetiga qo‗shgan hissalarini va 
shu bilan birga ortodoksal bo‗lmagan boshqa g‗oyalarning zamonaviy 
iqtisodiy ta‘limotlarning shakllanishidagi ahamiyatini ko‗rsatgan holda 
iqtisodiy nazariyaning asrlar davomida shakllanishini tasvirlab berishdir. 

---

8 
Kitobda iqtisodiy nazariyadagi asosiy uslubiy masalalar, iqtisodiy 
nazariyaning fan sifatida rivojlanishi va o‗sha davrning iqtisodiy holati 
o‗rtasidagi bog‗liqlik hamda yaratilgan nazariyaning mazmunini to‗laroq 
tushuntirib beruvchi uning ichki bog‗liqliklari va ishlash mexanizmlari 
ko‗rib chiqilgan va tahlil qilingan. Bundan tashqari kitobda alohida 
olingan g‗oya va fikrlarning iqtisodiy nazariyaning rivojlanishidagi 
ahamiyati va o‗z o‗rnida nazariyaning ijtimoiy-iqtisodiy siyosat 
shakllanishidagi ahamiyati to‗g‗risida batafsil ma‘lumotlar berilgan. 
Tabiyiki, bu iqtisodiy ta‘limotlar kishilarning dunyoqarashi va rasmiy 
nazariyalaridan tashkil topgan. Iqtisodiy dunyoqarash shaxsning 
dunyodagi voqeliklarni o‗z ongida aks ettirishidir. Iqtisodiy nazariya esa 
ana shu dunyoqarashning soddalashtirilgan shakli modellaridan tashkil 
topadi. Alohida olingan iqtisodchining qarashlarini tushinish uchun 
uning ham dunyoqarashi, ham nazariy modeli qanday ekanligini 
o‗rganish lozim.
2
Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi fanini o‗rganishning asosiy sabablaridan 
biri yaxshi iqtisodchi bo‗lishdir. O‗tmishning va hozirning eng muhim 
iqtisodchilari o‗z fanlari nazariyasi tarixi bilan yaqindan tanish 
bo‗lganlar. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixini o‗qish nazariy va mantiqiy 
qobilyatlarni oshiradi, farazlarni xulosaga bog‗lashga imkon beradi, o‗z 
fikridan farqli bo‗lgan tizimli mantiq asosida ishlashni o‗rgatadi.
O‗tmish g‗oyalarini o‗rganishning yana bir sababi yangi g‗oyalarni 
shakllantirishdir. Oldingi iqtisodiy nazariyalarni o‗rganish ko‗pincha 
yangi g‗oyalarni yaratishga undaydi. Ba‘zan nazariyalar o‗tmishda 
yo‗qolib ketadi va kelajakka yetib bormaydi yoki ular ma‘lum 
vaziyatlargagina bog‗liq bo‗lib qolishadi. 1815-yillarda renta va 
unumdorlikning pasayib borishi tuhunchalarining rivojlantirilishi bunga 
yaxshi misol bo‗ladi. Ya‘ni renta va unumdorlikning pasayib borishi 
tuhunchalari 1890-yillargacha ishlab chiqarish omillariga tatbiq 
etilmaguncha faqatgina yerga nisbatan ishlatilgan.
Shunday qilib, zamonaviy ortodoksal iqtisodning yuzaga kelishini 
o‗rganish orqali ortodoksal g‗oyalardan farqli bo‗lgan, lekin hozirgi kun 
iqtisodiy nazariyalar mazmunining shakllanishiga yordam bergan 
g‗oyalarni esdan chiqarmagan holda, iqtisodiy ta‘limotlar tarixini 
o‗rganishimiz lozim. Iqtisodiy nazariyalarning ko‗lami va mazmuniga 
qo‗shimcha ravishda o‗sha davrdagi iqtisodiy vaziyat o‗rtasidagi 
bog‗liqlikka ham e‘tibor qaratishimiz zarur. Nazariyalardan kelib 
2
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander-16 b. 

---

9 
chiquvchi umumiy xulosalar hamda alohida olingan g‗oyalarning 
rivojlanishi orqali iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni shakllantirishdagi 
ahamiyatini ko‗rsatib o‗tishimiz zarur
3
.