Turizm asoslari

Turistik mahsulot deganda nimani tushunasiz?
2. Xizmatlami standartlashtirish mexanizmi qanaqa?
3. Xizmatlami sertifikatlashtirishda e
’tibor berilishi lozim bo %an tomonlar
qaysilar?
4. Tur nima ?
5. Yangi yoki maxsus turistik yo ‘nalish (marshrut) ishlay olasiz/ni? Qay
tarzda ?
6
. 
Xorijiy davlatlarda standartlashtirish tizimi qanday?
7. 
«Mehmonxonalar klassifikatsiyasi» nima uchun kerak?
8. Turga bo ‘Igan huquq deganda nimani tushunasiz?
9. Turning turlari qaysilar?
10. Turistik yo ‘nalish (marshrut)ning variantlarini aytib bering.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. 0 ‘zb e k isto n R esp u b lik asi P r e z id e n tin in g 1 9 9 9 -y il 1 5 -ap reld ag i 
«2005-yilgacha b o ‘lgan davrda O ‘zb ek isto n d a tu riz m n i riv o jlan tirish D avlat 
d astu ri t o ‘g ‘risida»gi F arm o n i.
2. 0 ‘zbekiston R espublikasi O liy M ajlisinig 1999-yil 20-avgustdagi 
« T u rizm t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i.
3. 0 ‘zb ek D av lat s ta n d a rtla s h tiris h , m e tro lo g iy a v a se rtifik a tsiy a - 
l a s h t i r i s h m a r k a z in in g
1 9 9 8 - y il 
3 1 - d e k a b r d a
r o ‘y x a tg a o ig a n
« M e h m o n x o n a la r klassifikatsiyasi».
4. G .N a z a ro v a , M .M irzay ev va b o sh q a la r. T u riz m h u q u q i. T o sh k e n t, 
«T alqin», 2003.
5. T re v e l G u id e U z b e k is ta n — T a s h k e n t: N a t i o n a l C o m p a n y
U z b e k tu riz m , 2003.
6. T o u rism a n d Poverty A lle v ia tio n -R e c o m m e n d a tio n s fo r A ction. 
W T O , 2004.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 2 -B O B . T U R I S T I K R E S U R S L A R
12.1. T uristik qiziqish obyektlari.
12.2. Turistik resurslar.
12.1. T uristik qiziqish obyektlari
T u rizm turistik resurslardan oqilona va maqsadli foydalanishga 
aso slan g an . T u ristik re su rslar tu rizm ja ra y o n id a in so n larn in g
ehtiyojlarini qondira oladigan turizm ga tegishli obyektlardir. Turistik 
resurslar b o ‘lm agan joyda tu rizm ham boMmaydi. A lohida turistik 
resurslar inson hayoti uchun xavfli bo'Iishi ham m um kin. Turistik 
resurslar va obyektlardan tu riz m maqsadida foydalanish asosini 
turistik qiziqish va taassurotlar tashkil qiladi.
T uristik qiziqish deganda — turistning turistik obyektdan aniq 
a x b o r o t- m a ’lu m o t o lib , h is -tu y g ‘u larin in g o sh ish i, aq lb o v ar 
qilm aydigan darajada nim agadir erishishi, pirovardida esa - uning 
dam olishi va ko‘ngilochar to m o sh alar ko‘rishi uchun barcha shart- 
sharo itlarning mavjudligi tushuniladi.
Turistik qiziqish obyektlari — diqqatga sazovor joylar, tabiiy iqlim 
hud udlari, tarixiy-m adaniy yodgorliklar, ko‘rgazm alar va boshqa 
turistik safar yoki sayohatdan foydalanish jarayonida turist ehtiyojini 
qondirishga qo d ir bo‘lgan obyektlardir. Lekin, ushbu obyektlardan 
turizm m aqsadlarida real foydalanilish uchun quyidagilami ta ’minlay 
oladigan tu rizm infratuzilm asi va industriyasi zarur:
1. M a ’lum bir turistik obyekt to ‘g‘risidagi axborotni turistga to ‘liq 
d arajad a yetkazish u ch u n o ‘sh a turistik obyektning o ‘zini har 
to m o n lam a bus-butunligi, ta ’mirlanganligi.
2. U shb u joyga turistik qulay va xavfsiz olib kelish.
3. Joylashtirish industriyasining barcha talablarga javob berishi.
4. O ziq-ovqatlar bilan yetarli t a ’minlanganligi.
5. K o‘n g ilo ch arto m o sh a larn in g mavjudligi.
A vstraliya q it’asi m arkazid a qushlar orasida o ‘zining ajoyib 
shakliga ega bo'lgan qizg‘ish rangli tosh, balandligi 349 m. va uzunligi 
9 km bo'lgan qoya Ayres Rock joylashgan. Ushbu tabiat m o‘jizasidan 
bah ram an d boMish uchun qush uchsa qanoti, odam yursa oyog‘i 
kuyadigan bepoyon choMning yuzlab kilometrlarini bosib o ‘tish
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

zarur va bunga asrlar davomida oddiy sharoitlarda, faqat sanoqli 
o d a m larg in a m u sh a rra f b o ‘lish g an . M a m la k a t fu q a ro la rin in g
ekskursiya obyekti bo‘líb hisoblanadigan m azkur hududda avtom obil 
va te m iry o ilari, kichik aerodrom , bir n ech ta yuqori darajali o tellar, 
turli xil ko‘ngilochar restoranlar h am aynan shu yerda tu ristla r 
uchun qu rilgan. T uristlarning y ag o n a va sevim li k o ‘n g ilo c h a r 
m ashg‘uloti qoyaga chiqishdir. Bu y erda alpinizm m aktabi tashk il 
etilgan. Butun ulkan qoya to m o n m o h ir yoki uquvsiz alp in istlar 
o ‘rm alayotgan yagona sport obyektiga o ‘xshaydi. Turistlar alpinistik 
qurollarning katta m iqdoridan foydalanishadi va ko‘plab fo to va 
videoplyonkalar sarflashadi. Bu jo y va ushbu obyekt milliy faxr 
hisoblanadi va q it’adagi har b ir fuq aro ch in ko‘ngil bilan u sh b u
toshga ¡ntiladi, hayotda bir m arta b o ls a ham ushbu joylarda b o ‘lib, 
unga chiqqisi keladi. Shu tariqa oddiy qoya o ‘z joylashgan o ‘rni va 
tashqi ko‘rinishi natijasida turistik qiziqishning kuchli obyektiga 
aylandi. Industriya- va infratuzilm aning yuqori rivojlanishi orq ali 
turizm maqsadiga moslashtirilgan va real foydalanish mumkin b o ‘lgan 
joy yaratildi. A gar industriya va infratuzilm ani olib tashlasak u n d a
qoya c h o ‘l o ‘rtasida asrlar davom ida yakka turaveradi va haq iq iy
jozibador turistik biznes obyektidan oddiy obyektga aylanadi. B undan 
shunday xulosa chiqarish kerakki, h a r q an d ay turistik resursni k o ‘z - 
ko‘z qilish u ch u n a w alo infratuzilm a va industriya lozim. T o ‘g ‘ri, 
bu yerda qoya turistik resurs sifatida asosiy diqqat m arkazda tu ra d i, 
lekin sh art-sharoit, servisni joy-joyiga q o ‘yish bilan tu ristlarn in g
kelishi ortadi, garchi qoyaning aham iyati oshm asa-da.
Turist tabiatiga ko‘ra qiziquvchan va intiluvchandir. U o ‘ziga 
m a ’lum boMmagan nim anidir bilishga (k o ‘rish, eshitish) ga in tilad i 
yoki turli xil m anbalar (kitob, kino, video va hikoyalar) dan m a ’lum
boMgan yo u m u m an m a’lum boMmagan q andaydir o b y ek tlam in g
sifatlarini bilish, o ‘z ko‘zi bilan ko‘rishga h arak at qiladi. B archa 
obyekt va h o d isa la r bir xilda ijo b iy boM may, b a ’zilari x av fli 
hisoblanadi. Sarguzashtli yoki ekstrem al tu rizm — bularga m isol. 
Ekstremal turizm bu zilzila boMgan y er, vulqon otilgan jo y , suv 
toshgan va b o ‘ron b o ‘lgan hududlarga qilingan sayohatlardir.
Shuni aytib o ‘tish kerakki, kelib-ketish va xavfsizlik q o id alarin i 
m ensimaslik natijasida turistlar xavfga va salbiy oqibatlarga d u c h
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kelishadi. (Yuqum li kasallik, lat yeyish, baxtsiz hodisa va h.k.) 
M asalan , inson b ila n ilo n orasidagi m u n o s a b a tla r xavflidir. 
M a’lumki, ilon bilan m uloqotda bo‘lish yom on oqibatlarga olib 
keladi, bu yerda chaqish va o ‘lim xavfï turadi. Shunga qaram asdan 
tu ristla r zaharli ilo n larg a to ‘la boMgan Indoneziyadagi ilonlar 
ibodatxonasini qiziqish bilan tomosha qilishadi. Katta kobrani qo‘lida 
yoki bo'ynida ushlab rasm ga tushishadi. T ash rif buyuruvchilarning 
barchasi tom osha obyektining xavfi bilan tanishtiriladi. Lekin, b a’zi 
turistlar ibodatxonaga kirish qoidalarini m ensim aydilar va ilon zahri 
qurboniga aylanishadi. Xavfli obyektlarga yuzlab va minglab misollar 
keltirish m um kin.
Turistik taassurot turistik xizmat (ish) va m ahsulotni iste’mol 
qilish, turistik tovarni xarid qilish natijasida yuzaga keladigan va 
egallanadigan ijobiy, ruhiy va jism oniy hissiyotlar yig‘indisidir. 
T u ristik ta assu ro t ek sk u rsiy ala r, ch iro y li ta b ia t lan d sh aftlari, 
attraksionlar va restoranlarga borganda va otellarda turganda yuzaga 
keladi. Turistik resurslar va turlarga oid turistik taassurot ko‘pgina 
tarkibiy qism lardan iborat. Turizm ning asosiy yo‘nalishi insonning 
dam olish va ko‘ngil ochishga boMgan ehtiyojini qondirish ekan, 
turistik xizm atlarni iste’m ol qilayotgan inson k o ‘rish, o ‘rganish, 
sogMiqni tik la sh , s a rg u z a s h tla m i k e ch irish ja ra y o n id a ijobiy 
h is s iy o tla rn i o lis h i re ja la s h tirila d i. T u riz m n in g b a ’zi b ir 
k o ‘rinishlarida bunday m aqsad b o ‘lmaydi. M asalan, ishga aloqador 
yoki ritual (m arosim ) tu rizm id a ko‘ngilochar vositalar yo‘q, lekin 
turist o ‘z oldiga quyidagi m aqsadlam i bajarishdan qoniqadi. Turist 
qiziqishining aniq obyektidan olinadigan taassurot bilan butun turistik 
m ahsulotni iste’m ol qilishdan olinadigan tu ristik taassurotlarning 
farqiga borish kerak. H atto a ’io darajada tashkil qilingan turistik 
safar dasturida va ho d isalar rivojida vujudga kelgan ozginagina 
chigallik ham butun safar to ‘g‘risidagi taassurotni buzib yuboradi. 
H ay otn in g k o 'n g ilsizlik lari unutiladi va faq at yaxshi x o tiralar 
saqlanadi, - degan fikr mavjud bo‘lsa ham , turizm tashkilotchisi 
m e h n a t sam ara d o rlig i tu rist k o ‘ngilsizliklariga sabab b o ‘lgan 
hodisasining m ohiyatiga bevosita bog‘liqdir. Turist turistik xizmat 
yoki m ahsulotlardan m am n u n b o ‘lishi kerak. C hunki, u o ‘zining 
ehtiyoj va xohishlarini qondirish uchun sarf-xarajat qilgan. Umumiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hollarda u zavq olishni xohlagan, lekin u n d ay b o ‘lmagan. Bunda 
turizm mavjud boMmaydi. Y om on turlar va xizm atlar haqidagi gaplar 
boshqa yaxshi yangiliklarga nisbatan te z tarq alad i. Bunda shuni 
hisobga olish kerakki, turizm shaklini yoki an iq turistik sayohatni 
tanlashda tanishlam ing maslahati televizordagi reklamalarga nisbatan 
aham iyatliroqdir. Rasmiy tashkilotlar va m a ’m u riy atlar byurosiga 
turistlar tom onidan beriladigan eng keng ta rq a lg an savol bu turistik 
firm aning ishonchliligi to ‘g‘risidadir. Bu fik r b ir taraflam a 
va 
m ohiyatiga ko‘ra yetarlicha to ‘g‘ri em as. Z avq lanishni har kim h ar 
xil tushunadi. Lekin, barcha insonlar to m o n id an deyarli bir xil qabul 
qilingan um um iy ijobiy qadriyatlar ham m avjud.
12.2. Turistik resurslar
0 ‘zbekiston Respublikasining «Turizm to ‘g ‘risida»gi qonunida: 
turistik resurslar — tegishli hududning tabiiy iqlim , sogMomlashtirish, 
tarixiy-m adaniy, m a’rifiy va ijtim oiy m aishiy obyektlari m ajm uyi,
— deyiladi. Rossiya adabiyotlarida esa tu ristik resurslar - turizm
jarayoni va m aqsadlarida inson ehtiyojlarini q o n d irish qobiliyatiga 
ega boMgan tabiiy iqlim, ijtim oiy-m adaniy, tarixiy, m e’m oriy va 
arx eo lo g ik , ilm iy va sa n o a t, m a n z a ra li, s ig ‘in ish va b o sh q a
obyektlardir, - deb yozilgan. Bir-biriga o ‘xshash ta ’riflar.
Turistik resurslar milliy boylik hisoblanadi. Lekin, ulardan alohida 
m u h im a h a m iy atg a egalari x alq aro m iq y o sd a g i o b y ek tla r va 
esdaliklarga kiradi. Bunday ro‘yxatni Y U N E S K O h a r yili belgilab 
b o ra d i. M a’lum ki, 0 ‘zbekisto n tarix iy va m a d a n iy yodgorlik 
resurslariga boy m am lakat. M an a sh u b e b a h o m ero sim izn in g
ko‘pgina qismi insoniyat mulkiga aylanganligiga k o ‘p vaqt boMgan. 
Y UN ESK O ning Jahon merosi ro‘yxatiga Xivadagi Ichan QaPa 1990- 
yil, Buxoroning tarixiy m arkazi 1993-yil, S hahrisabzning tarixiy 
m a rk a z i 2 000-yil k iritilg a n . 2 0 0 1 -y il 12—1 6 -d e k a b r k u n la ri 
F inly an d iy an in g X elsinki sh ah rid a Y U N E S K O J a h o n m ero si 
Q o ‘m itasining navbatdagi yig‘ilishi b o ‘lib, u n d a S am arqand shahri 
h am Y U N E SK O ning Jah o n m erosi ro ‘yxatiga kiritildi. D em ak, 
endilikda m azkur to ‘rttala tarixiy m ask an x alq aro h am jam iy at 
m uhofazasida bo‘ladi. H ozirgacha dunyodagi 721 ta m adaniy va 
tarix iy yod go rlik lar Y U N E S K O n in g J a h o n m e ro si ro ‘yxatiga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kiritilgan. X alqaro turizm markazlari ishni yanada rivojlantirishlari 
lozim.
B arch a m a d a n iy a t esd alik lari va ta b ia t o b y ek tlari dav lat 
him oyasidadir, xalqaro aham iyatga ega boMgan esdaliklarni saqlash 
va q o ‘llab -qu v v atlash uchun BM T m ablag'Iari ham ajratiiadi. 
M asalan, M isrda Asvon to ‘g‘onini qurishda suv bosgan Abu Simbal 
(bu - N il daryosi g‘arbiy sohilidagi jo y boMib, unda qoyatoshga 
o ‘rnatilgan ikki qadim iy Misr ibodatxonasi bor. U lar m iloddan 
aw algi X II1 asr 1-yarmida qurilgan. Haykallar, b o ‘rtm a suratlar 
saqlangan. Bosh ibodatxonaning old to m on id a Ramses II ning 
o ‘tirgan h o ld a g i 4 ta ulkan haykali m avjud) ib odatxonasi va 
obyektlarini saqlash maqsadida 40 m ln. AQSH dollari ajratilgan. 
U shbu q im m atb ah o obyekt qismlarga b o ‘linib, balandroq joylarga 
olib c h iq ilg a n va qayta t a ’m irlan g an . Afsuski, noyob tarix iy
inshootning b ir qism i suv tagida qolib ketgan, endi turistlar ularni 
suv tubida p araxoddan kuzatishlari mum kin.
Turizm ning maqsadiga qarab tabiiy resurslami bir nechta turlarga 
bo‘lish m um kin. M asalan, Fransiya shimolida joylashgan M ont Sant
— Mishel tab iiy turistik resursida aql bovar qilmas darajadagi (suv 
sathi bilan ajralib turuvchi) dengizning ko‘tarilishi va pasayishi 
hodisasi m avjud. Yoki, Xitoydagi yirik daryolardan birining deltasi 
kuniga ikki m a rta suv ko‘tarilishida dengizdan daryoning oqim iga 
qarshi qud ratli to ‘lqin yuzaga keladi. Bu ajoyib holat h ar kuni 
C heng-xu-fa daryosida bo‘lib o ‘tadi. T o ‘Iqin balandligi 7 m., tezligi 
soatiga 27 km . B unday tabiiy holat (to ‘lqin balandligi 14 m.) 
A m azonka daryosida ham kuzatiladi.
I ndoneziyadagi Bali orolida turistlar uchun jozibador tabiiy resurs 
«betakror q uyosh botishi» hisoblanadi. A niq aytish m um kinki, 
bunday quyosh botishi boshqa q o ‘shni orolda ham , ya’ni ushbu 
kenglikda joylashgan boshqa okeanlardagi orollarda ham kuzatiladi. 
Lekin, p u ld o r tu ristla r eng chiroyli kun botish m anzarasi deb 
ishonishadi va ushbu m anzarani tom osha qilish uchun yem ing 
o ‘ndan b ir q ism in i bosib o ‘tishadi. U shbu turistik m ahsulotni 
harakatga keltirish uchun haddan tashqari ko‘p mablag‘ ajratilgan. 
Joyning o ‘zid a esa eng yuqori darajadagi servis tashkil qilingan. 
Bulam ing b archasi puldor m ijozlam ing kichik turistik guruhiga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xizm at qiladi. Turlar 60 kun d avo m etadi. Aytib o ‘tish kerakki, 
tu ristla r n afaq at ibodatxonalar, e h ro m la r va inson to m o n id a n
yaratilgan boshqa qadimiy in sh o o tlarn i, balki yer y uzining turli 
hududlaridagi zamonaviy yutuqlarni h am — avtomobil zavodlarining 
yig‘uv 
konveyerlari, tu ristla r to m o n id a n h ay rat b ila n qabul 
q ilin ad ig an degustatsion zallar, kolbasa zav o d lari, p iv o ishlab 
chiqarish va shaxtalar, gidrotexnik q u rilm alar va h a tto gospitallarni 
bajo n -u dil ko‘rib ketishadi.
Yer tagi shaxta va tog‘ qazuv ishlarini kuzatuvchi tu ristla r guruhi 
h a m m a v ju d . M asalan , b a r c h a tu r is tla r J a n u b iy A frik a 
Respublikasidagi Olmos konlari, o ltin shaxtalarini kelib k o ‘rishadi. 
Ba’zi shaxtalardan ekskursion m aq sad lard a em as, balki yer tagida 
tabiat tom o nidan yaratilgan o ‘ziga xos m ikro iqlim da davolanish 
m aqsadida foydalaniladi. M asalan, Alp tog‘idagi o ltin rud a eski 
shaxtasi (yuqori tem peratura va nam likda radon ingalyatsiyasi) 
davolash joyi hisoblanadi.
Turizm va ekskursiyaning keng tarqalgan turlaridan biri g‘orlarga 
ta sh rif b o ‘!ib, faqat G retsiyada tu ristla r tom osha qilishi m um kin 
b o ‘lgan 3500 dan ortiq g‘orlar va u n d an ham ko‘p ro q tom osha 
qilinm aydigan g‘orlar mavjud. J u d a ulkan g‘orlar M eksika, A Q S H , 
Jan u b iy Afrika Respublikasi, R ossiya va boshqa m am lak atlard a 
joylashgan, ulaming katta qismiga xavfsizlikni ta ’m inlash m aqsadida 
oson boMgan zallarga qisqa m uddatli tashriflar bilan chegaralanishadi. 
S portchi turistlar uzoqroq va c h u q u rro q q a tushadilar, lekin buning 
u ch u n tegishli tayyorgarlik, q u ro llan ish va turistik g u ru h kuzatuvi 
b o ‘lishi kerak.
A k v ato riy alar - m uhim tu r is tik resu rslard an h is o b la n a d i. 
D unyoda 50 min. suv osti turizm i ishqibozlari m aska bilan uncha 
katta boMmagan chuqurliklarda va akvalang bilan 70 m .gacha b o lg a n
chuqurlikda suzishadi. Bunday sarguzashtlar ishqibozlari uch u n
suv osti dunyosini o ‘rganish h a q iq iy orom hisoblanadi. M asalan, 
Qizil dengiz suv osti suzish u c h u n cheksiz im koniyatlarga ega va 
kurortga kelganlar uchun ko‘ngil och ish nin g eng m u h im tu rlarid an
hisoblanadi.
Suv osti xazinalarini, qadimiy yodgorliklar va ch o ‘kkan kem alam i 
qidirish va tom osha qilish tu rizm n in g eng m uhim tu rid ir. G retsiya,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K ipr, Italiya, Turkiya va 0 ‘rta Y er dengizidagi boshqa m am lakatlar 
o ‘zin in g y er osti xazinalaridan unum li foydalanishadi. 0 ‘tm ish 
y o dg orliklari to ‘plangan suv osti hududlari faoliyatini tartibga 
soluvchi k o ‘pgina o ‘ziga xos m illiy huquqiy aktlar qabul qilingan. 
M illiy adliya qonunlari bo‘y ich a suv osti xazinalari va buyum larini 
fa q a tg in a to m o sh a q ilish g a ru x sat berilgan. U la rn in g jo y in i 
o ‘zgartirish va olib chiqish taqiqlanadi. Suv osti tiriklik dunyosini 
to m osh a qilish uchun suv osti turistik kemalari ham da deyarli barcha 
d e n g iz tu riz m i m a rk a z la rid a m avjud b o ‘lgan tu rli k e m a la r 
qoMlaniladi. Maxsus turistik suv osti kemalari Berm uda (Atlantika 
o k e a n in in g sh im o li-g ‘a rb id a g i bir to ‘da (150 g ach a ) m arjon 
o ro llard an iborat. Shim oliy A m erikadan 900 km. sharqda. Buyuk 
B ritaniya mulki. M a’m uriy m arkazi - G am ilton shahri (B erm uda 
orolid a). O rollardan eng kattasi — Bermuda oroli b o ‘lib, u so‘ngan 
suv osti vulqoni c h o ‘kkisidan iborat. C ho‘kkining balandligi 79 
m etrg ach a keladi. Iqlimi tro p ik sernam iqlim. Eng salqin oy -
m a rtn in g o ‘rtach a te m p e ra tu ra si 16,7 gradus, en g issiq oy — 
avgustning tem peraturasi 26,7 gradus. Dam olish hududi hisoblanib 
tu rizm rivojlangan. Banan, sitru s o'simliklar, gullar eksport uchun 
yetishtiriladi. Ispan dengizchi sayyohiX . Bermudes tom onidan 1522- 
yilda k a sh f qilingan, K anar, Qizil dengiz orollari, Ispan kurort 
qirg‘og‘i Kosta Bravodabor. U m um an mutaxassislamingbaholashiga 
ko‘ra, b u n d ay suv osti kem alari soni 30 ga yaqin.
C h o 'k k a n kem alarni to m o sh a qilish — eng m ashhur sarguzasht 
tu rlarid an biri. Fin ko‘rfazida vikinglar (VIII asr oxiri va XI asr 
o ‘rtalarid a Yevropa m am lakatlariga dengiz yo‘li orqali savdo-sotiq 
u c h u n b o rg a n , q a ro q c h ilik va bosqinchilik y u rish la ri qilgan 
skandinavlar) va shved-rus urushlari davridan ikkinchi ja h o n urushi 
d av rig a ch a b o lg a n turli vakillarga xos 5000 ga yaqin suv osti 
obyektlari aniqlangan. Krest b u rn i atrofidagi Viborg rayoni alohida 
qiziqishga ega. U yerda b ir vaqtning o ‘zida kurashda halok b o ‘lgan 
150 d a n ortiq shved kem alari topilgan. Suv harorati sovuqligi tufayli 
kem alar yaxshi saqlangan. F in q o ‘ltig‘i suvida (arxiv m a ’lumotlariga 
q arag an d a) birinchi fin avliyosi — avliyo G enrix yotibdi. U 1720- 
yili keltirilgan va ibodatxonaning boshqa xazinalari bilan birga suvga 
b u tu n lig ic h a tushirilgan. T a rix iy qiymatga ega b o ‘lgan shunga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘xshash obyektlar Ladoga ko‘li (R ossiya) suvida top ilg an . Bu 
hududlarda suv tagiga tushishlarni tashkil qiluvchi maxsus tu ristik
firm alar faoliyat ko‘rsatadi. Bir m av su m da turistlar m iqdori 3000 
ga yetadi. N arxi yuqoriligi tu fay li k o ‘ngil o c h ish n in g bu tu ri 
turizm ning foyda yuqori turiga kiradi.
T uristlarning o ‘zgarmas, m u q a rra r talablaridan biri b ah ay b at 
s h a r s h a r a la r — N e a g a ra ( S h im o liy A m e rik a d a - 51 m e tr
balandlikda), Anxel (yer yuzidagi en g baland sharshara — 1054 
m etr balandlikda) va Viktoriya (Jan u b iy A m erikada - 120 m e tr 
balandlikda) hisoblanadi. N eagara sh u darajada o ‘zlashtirilganki, 
turistlar soatlar davom ida uning yonida b o ‘lishadi. Qolgan ikkitasiga 
ham borish m um kin, lekin turizm infratuzilm asi yaxshi boM magani 
tufayli bu yerga tash rif buyuruvchilar soni kam . Finlandiya Im a tra
nom li joyda turistlar uchun haftasiga yoki bayram larda och ilu v ch i 
juda go‘zal sharshara mavjud.
M uhim turistik resurslarga noyob sig‘im li inshootlar - eh ro m lar, 
m aq baralar, haykallar, ibo d atx o n alar, m e ’m orch ilik a n jo m la ri, 
parklar, m uzey kolleksiyalari ham da zam onaviy inshootlam ing k o ‘p 
qavatli binolari va boshqa katta g id ro tex n ik in shootlar kiradi.
Shuningdek, qabrlar qandaydir d arajad a g‘alati ko‘rinsa h a m , 
b arch a asrlar davom ida turizm n uq tay i n azarid an o ‘ziga to rtu v c h i 
kuch sifatida nam oyon b o lgan . M isrd a qurilgan m inglab e h ro m la r 
fir’avnlar, saroy a ’yonlarining qabrlaridir. M aqbaralar eng ko‘p o d am
k e la d ig a n
o b y e k tla r 
h is o b la n a d i, 
u la rn in g
b a ’z ila r in i 
m e’morchiligining ajoyibligi va hajm ining bahaybatligi tufayli d u n y o
m o ‘jizalariga kiritilgan.
Qadimgi dunyoning yetti mo‘jizasi
D unyo m o ‘jizalarig a noyob m e ’m o riy in sh o o tlar va u lk a n
haykallar kiradi. U lar qadim da yaratilg an b o ‘lib, bugungi k u n d a
ushbu inson tafakkuri noyob d u rd o n ala rin in g ko‘pchiligi eskirgan 
va b iz g a c h a afso n a yoki x a ro b a k o ‘rin is h id a y e tib k e lg a n . 
E ’tiboringizga ulam i havola etam iz:
1. 
G iza ehrom lari (Misr) - b iz n in g kunlarim izgacha saq lan ib
qolgan bunday obyektlar ichida eng qadim iysi — Xeops (d u nyodagi 
en g k a tta ) e h ro m i 
bo*lib, u h o z ir g i k u n g a c h a o ‘z in in g
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m onum entalligi va hajm iga ko‘ra inson aqli zakovatining noyobi va 
ajoyiblaridan biridir. E hrom eram izdan 2500 yil avval yaratilgan. 
U tom osha qilish u ch u n Misrga kelgan barcha turistlarning asosiy 
turistik ko‘rgazm a obyekti hisoblanadi. Eng katta va m ashhur 
ehrom lar M isr poytaxti Q ohira atrofida G iza deb nomlanuvchi joyda 
joylashgan. Y ana o ‘sha joyda afsonaviy jon zo t sfinksning gigant 
statuyasi joylashgan. Sfinks — qadimgi M isrda gavdasi shem ikiga, 
boshi odam nikiga o ‘xshatib ishlangan afsonaviy jonzod haykali, 
podshoh hokim iyati tim soli. U Xeops ehrom i bilan birgalikda M isr 
timsoliga aylangan. S huni aytib o ‘tish kerakki, misrliklardan bunday 
tuzilishni greklar olishgan va qadimiy G retsiyada inson boshi bilan 
sherni ifodalovchi statuyalar mavjud.
2. Sem iram idaning (osm a) samoviybog'lari — Vavilonda qurilgan 
va nafis m e’m oriy shakllarini bog‘bonchilik konstruksiyalari bilan 
uyg‘unlashtiruvchi ajoyib asar b o lgan. Bog‘lar eram izdan aw algi 
800-600-yillarda Babilonia poytaxtida Babylon K ir saroyi devorlari 
chegaralarida S a m m u -ra m a t malikaga atab N avuxodonosor II 
tom o n id an qurilgan (VaviJoniya poytaxti qadim da janubiy Iroq 
hududida joylashgan). Chiroyli bog‘lar balkonlarga, bino va ayvonlar 
to m i ustiga qurilib, o ‘sim liklar daryodan nasos bilan olingan suvdan 
sug‘orilgan. Samoviy bog*lar klassiklar tom onidan to liq va mufassal 
tasvirlangan, turli xil rasm lar b olg an , lekin ular saqlanmagan.
3. Olimpdagi Zevs haykali (Gretsiya) — H ukm dorning taxtda 
o ‘tirgan ulug‘vor haykali. U eram izdan aw algi 430-yilda qurilgan 
boMib, grek haykaltaroshi Phidiasning ikkita shedevridan biridir, 
uning salobatli — uzunligi 12 m, birqism i oltin rangli metall bilan 
q o p la n g a n fil suyagi va q im m atb ah o to s h la r b ilan bezalgan. 
Ibodatxona eram izning 426-yili buzilgan. Haykal bu tun qolm agan, 
h a tto nusxasi h am y o ‘q.
4. A rtem ida ibodatxonasi (Gretsiya) - A rtem ida - Zevs va 
Letoning qizi. A pollonning egizak singlisidir. Boshida o‘q-yoy, ba’zan 
yarim oy h o latid a tasvirlangan. Bu ibodatxonani qurgan Krez 
Lidiyaning eng so ‘nggi hukm dori edi. Lidiya esa qadimgi kichik 
Osiyo, zamonaviy Turkiya maydonidagi davlat bo‘lgan. Krez o ‘zining 
boyligini ko‘z-k o ‘z qilishni xush ko‘rardi va m iloddan aw al 560- 
yilda Efes sh a h rid a buy uk ibodatxona q u rd i. Efes sh ahri esa
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ibodatxonani qurilishidan 1000 yil a w a l b a rp o etilgan. A fsonalarga 
qaraganda, bu shaharni barpo etganlar, A m azonkalik jangchi ayollar 
to ‘dasi bo‘lgan. U ayollar Efes shahrining asoschilaridir. Krez ushbu 
ib o d atx o n an i o y, h ayv o nlar va yosh q iz la r m a ’budasi u c h u n
qurm oqchi b o ‘ldi. Oy m a’budasini y u n o n la r A rtem ida deb atasalar, 
R im liklar D iana d eb nom lashgan. Ib o d a tx o n a m arm ar va en g
m ashhu r to sh lard an iborat b o ‘lib, 120 ta m a rm a r u stu n la rd an
qurilgan, ulkan ustunlar 20 m etrgacha y etgan. M arm ar u stu n lar 
bitgach, uning ustiga m arm ar tosh yasalgan. Ibodatxona b u tu n lay
qurib bo‘lingach esa o ‘sha davrning m a s h h u r ustalari unga o ‘z 
chizgilarini berishgan. Ibodatxonaning o ‘rtasida A rtem ida haykali 
boMgan. Bu ibodatxona eng yirik hiso blan ib, keyinchalik A finada 
qurilgan Parfenon ibodatxonasiga uning oM chamlari o ‘xshab ketgan. 
A rtem ida ibodatxonasi egallagan m ayd o n n in g uzunligi 131 m e tm i, 
kengligi 79 m etm i tashkil etgan.
lkki yuz yil o ‘tganidan so‘ng, y a’ni m ilo d d an aw algi 356-yilda 
ibodatxona yonib kul boMgan. B unday yov uz ishni G erostat n o m li 
inson bajargan. U bu ish bilan faqat m a sh h u r shaxs sifatida ta rix d a 
iz qoldirm oqchi boMgan xolos va bunga erish g an ham . Y ana q iziq
holatni tarix bizga hadya qiladi. Ib o d atx o n a yoqib yuborilgan k u n
Iskandar Zulqarnaynning tug‘ilgan kuniga t o ‘g‘ri kelar ekan. Y illar 
o ‘tgach Iskandar Efes shahrini ziyorat q ilad i, shu yerda A rtem ida 
ibodatxonasi bilan qiziqib qoladi va un i q ay tad an qurib ta ’m irlashga 
farm on beradi. F arm o n bajarilgach, ib o d a tx o n a asl ko‘rinishini 
tiklamagan boMsa-da, lekin o ‘zining dastlabki qiyofasiga yaqin keladi.
A rtem ida ibodatxonasi m iloddan a w a lg i III asrgacha m avjud 
boMgan, keyinchalik turli to‘fonlar va tabiiy ofatlar natijasida ko‘plab 
zara r ko‘rgan. Ibodatxonaning q im m atb a h o buyum larini o ‘g‘rila r 
talagan b o ‘lsalar, qolgan qismi sek in-astalik b ilan dengiz to ‘fonlari 
tufayli buzilib ketgan. Hozirgi k u n d a E fes sh ah rid a A rtem id a 
ibodatxonasidan faqatgina bir qancha m a rm a r boMaklari va bir d o n a
qayta tiklangan m arm ar ustun bor, xolos. Q id iru v ishlarida topilgan 
fragm entlar va skulpturalam ing asosiy q ism i du n y o m uzeylarida, 
qism an Britan m uzeyida saqlanm oqda.
5. 
H alicarnassus mavzoleyi, A natolain M ausolus qabri - u n in g
singlisi va bevasi A rtem isia farm oniga k o ‘ra qurilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M avzoley eram izd an avvalgi taxm inan 353—351-yillar orasida 
m e’m or Pythius yoki Pytheos tom onidan qurilgan va eng m ashhur 
to ‘rt grek haykaltaroshlari tom onidan bezatilgan: Scopas, Bruaxis, 
Leochares va T im o th e u s. K ichik P tiniy to m o n id an ishlangan 
mavzoley tavsifi m a ’lum . Mavzoley tomonlari 125 m. b o lg an kvadrat 
shaklida b o ‘lgan. B ino 36 kolonna bilan o ‘ralgan. Bino tom i ustida 
4 ta m arm ardan qilingan gildirakli ot arava o ‘matilgan. M avzoley 
h a y k a lta ro s h lik fra g m e n tla ri B ritan iy a m u zey id a sa q la n a d i. 
Mavzoleyning buzilish sababi m a’lum em as, Lekin eram izning X”
XV asrlari davridagi yer silkinishlari natijasida buzilgan, - degan 
taxm inlar m avjud. Bino buzilishidagi uning elem entlari va g‘ishtlari 
mahalliy bino va in sh oo tlar qurilishida ishlatilgan.
6. Rodossning ulu g 'v o r haykali (koloss) Colossus Rhodes — 
quyosh xudosi H eliosga atab qurilgan bu bahaybat haykal Rhodes 
shahridagi dengiz b o ‘yida joylashgan. U eram izdan avvalgi 292— 
280-yillarda bronzadan qurilib, tem irva toshlar bilan mahkamlangan. 
Haykalning balandligi 30 m. va u 12 yil davom ida qurilgan. U ju d a 
kam vaqt davom ida mavjud b o ‘lgan, eram izdan avvalgi 225-yilda 
yer silkinishidan buzilgan, uning qoldiqlari eramizning 653-yiligacha 
o ‘sha yerda yotgan. Eram izning 653-yili sh aham i bosib olishganda 
haykal butunlay buzib tashlangan va metall sifatida 900 tuyaga ortilib 
olib chiqib ketilgan.
7. A lek san d riy a d ag i Forss m ayog‘i (M isr) - P to lo m ey II 
tom onidan eram izd an avvalgi taxm inan 280-yilda R haros orolida 
qurilgan. Q a d im iy d u n y o n in g eng m a sh h u r m ayog‘i. M ayoq 
balandligi 160 m . A leksandriya mayog‘i o ‘z davridagi noyob texnik 
inshoot hisoblangan. Inshootning asosi kvadrat, qolgan qismlari 
q av atm a-q av a t sak k iz b u rch ak li, m ayo qn in g u chi esa ay lan a 
shaklidagi m in o ra. M inora tepasiga aylana tokchada yoritgichga 
borilgan. M ayoq yoqib yuborilgan, qoldig‘i esa yer silkinishlarida 
buzilgan. B iz n in g k u n g ach a esa faq at u n in g tavsifi, rasm va 
chizm alari yetib kelgan. Mayoq inshootining bir qismi eram izning 
X II asrig ac h a y e tib kelgan, 1477-yil m am lak a t su lto n i b in o
g‘ishtlarini olib, in sh o o tlar qurilishida ishlatishga farm on bergan. 
Shunday m a’lu m o tla r borki, uchinchi ming yillik boshlarida M isr 
hukumati