Turizm asoslari

1. Turistik qiziqish deganda nimani tushunasiz?
2. Turistik resurslami aytib bering.
3. Turizm obyektlari deganda nimani tushunasiz?
4. Akvatoriya nima?
5. Turistik resurslardan oqiiona foydalanish haqida fikringiz qanday?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6. O'zbekistonda mavjud tur resurslarini sanab o ‘ting.
7. 
Siz bilgan turistik qiziqish obyektlari qayerda bor?
8. Xorijiy tur resurslaridan qaysilarini bi/asiz?
9. Turmarshruilarini tuzishda tur resurslarining ahamiyati qanday?
10. Turistik resurslar respublikamizning qaysi shaharlarida ko'proq?
Foydalanilgan adabivotlar:
1. 0 ‘zbekiston R espublikasi Prezidentining 1995-yil 2-iyundagi «B uyuk 
ipak y o ‘li»ni q a y ta tik la sh d a 0 ‘zbekiston R espublikasini ishtirokini avj 
oldirish va R e sp u b lik ad a xalq aro tu rizm n i rivojlantirish borasidagi c h o ra
-ta d b irla r t o ‘g ‘risida»gi farm oni.
2. 0 ‘zb ek isto n R esp u b lik asi V azirlar M a h k am asin in g 1990-yil 23- 
m artdagi « M ad an iy b o y lik la m i olib chiqish va o lib kirish haqida»gi q aro ri.
3. 0 ‘zb e k isto n R esp u b lik asi P re z id e n tin in g 1999-yil 1 5 -a p reld ag i 
«2005-yilgacha b o 'lg a n davrda 0 ‘zbekistonda tu riz m n i rivojlantirish D avlat 
dasturi to ‘g ‘risida»gi farm o n i.
4. 0 ‘zb ek isto n R esp u b lik asin in g Oliy M ajlisining 2001-yil 3 0 -a p re ld a
q ab u l qilgan « M a d a n iy m ero s obyektlarini m u h o fa z a qilish va u la rd a n
foydalanish t o ‘g ‘risida»gi q o n u n i.
5. 0 ‘zbekiston R espublikasi Oliy M ajlisining 1999-yil 2 1 -av g u std aq ab u l 
qilgan «Turizm t o ‘g ‘risida»gi q o nuni
6. Б и р ж а к о в М .Б . В в ед ен и е в тури зм . С а н к т -П е т е р б у р г , 2008
7. T re v e l G u i d e U z b e k is ta n - T a s h k e n t: N a tio n a l C o m p a n y
U zbekturizm , 2003.
8. T ourism an d P overty A llevation-R ecom m endations for Action. W T O , 
2004.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 3 -B O B . EK O L O G IY A VA T U R IZ M
13.1. Ekologiya va turizm ning o ‘zaro aloqadorligi.
13.2. T u rizm ekologiyasi va ekologik tu rizm n in g o ‘ziga x o s 
xususiyatlari.
13.3. Milliy p ark va zaxiralarning ek o tu rizm d a tutgan o ‘rni.
13.1. Ekologiya va turizmning o ‘zaro aloqadorligi
M a’lum ki, b u tu n dunyoda «2002-yil — ek oturizm yili», deb e ’lo n
qilindi. Bu alb atta , bejiz emas. N egaki, hozirgi kunda ekologik 
m uam m olar yetarli b o ‘lib, tabiatni m u h o faza qilish va u ia rd a n
oqilona foydalanish dunyo ham jam iyati o ld id a turgan eng m u h im
m asalalardan biri hisoblanadi.
Ekologiya — ushbu tadqiqotim iz ob y ek tid a kishilik jam iy atin in g
o ‘zaro m unosabatlari, uning turizm va a tr o f m uhitdagi faoliyati 
to ‘g‘risidagi fan sifatida qaraladi.
J a m iy a t 
riv o jla n is h i 
h o zirg i 
b o s q ic h in in g
x a r a k te r li 
x u s u s iy a tla rid a n b iri a tro f - m u h it iflo s la n is h in in g te x n o g e n
o m illarin ing o rtish i b o ‘lib, bu fav q u lo d d a h o la tla rd a b irin c h i 
navbatda turistik resurslaming ekologik krizisiga olib keladi. Ekologik 
vaziyatning zo‘rayishi butun dunyoda m u am m o darajasidagi holatdir.
Bugungi k u n d a dolzarb vazifalardan b iri tabiiy m uhitni saqlash 
masalalarini hal qilishga yangicha yo‘nalish larn i ishlab chiqishdir. 
Bunday yondashuvni kompleks darajada m urakkab ijtim oiy-iqtisodiy 
va ekologik tizim sifatida qaralishi m u him dir. U shbu m u am m olarn i 
hal qilishda y etak ch i o ‘rinni turizm egallaydi va buning asosiy 
sabablari quyidagilardan iborat:
1. T u riz m d u n y o xo‘ja lig id a d in a m ik r iv o jla n a y o tg a n
tarm oqlaridan biridir. U jalion milliy yalpi m ahsulotida sam arali 
o ‘rin egallaydi, ja h o n investitsiyalarining 7% ni o ‘ziga jalb qilgan 
h o ld a k a tta m iq d o rd a yangi ish ch i o ‘r in la ri y a ra tish i 
k o ‘p 
m am lakatlarda soliq tushum larining m u h im m oddasi hisoblanadi.
2. T urizm zam onaviy davlat iq tisodiyotining barcha m u h im
b o ‘g‘inlariga, rivojlangan jam iyat h a y o tin in g b arch a to m on larig a 
ta ’sir ko‘rsatadi. T u rizm iqtisodiyotni ta rk ib a n qayta qurishni va 
ijtimoiy taraqqiyot ustuvor almashuvining sam arali vositalaridan biri 
hisoblanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. 
Turizm ch u q u r ijtimoiy vazifalarni bajaradi. U o ‘zining hozirgi 
rivojlanish b o sq ic h id a b irin ch i navbatda m a ’lum b ir ijtim o iy
masalalarni hal qilishga yo‘naltiriladi.
Turizm ning ijtim oiy masalalari quyidagilarda belgilanadi:
a) iste’m o lchilarni keng xizmat tarm oqlari orqali nom oddiy 
n e’m atlar bilan ta ’m inlash;
b ) a h o lin in g u m u m ta ’lim , m a d a n iy , ijtim o iy d a ra ja s in i 
shakllantirish;
d) m illatlararo, davlatlararo etnik guruhlar, shaxslar o ‘rtasidagi 
m unosabatlarni kengaytirish;
e) iste’m o lch ilarn in g dam olishi, hayotiy kuchlarini tiklash, 
salomatligini ta ’m inlash;
0 jam iyat uzoq m uddatli manfaatlari bilan aholining alohida 
guruhlari m anfaatlarini kelishtirish, shu ju m lad an yoqimli ekologik, 
ijtim oiy-m adaniy m u h itn i saqlash.
13.2. Turizm ekologiyasi va ekologik turizmning o‘ziga xos
xususiyatlari
Ijtimoiy h ayotning ekologik jarayonida turizm ning roli masalasi 
ko‘rilganda tu rizm ekologiyasi va ekologik turizm tushunchalarini 
ajratib olish lozim . T urizm ning ekologik yoki noekologik xarakteri 
uning atrof-m uhit, ya’ni atmosfera, suv resurslari, tuproq, hayvonot 
va o ‘simlik dunyosiga t a ’siri darajasi bilan o ‘lchanadi.
T a’sir sof narsa k o ‘rinishida yoki shovqin, elektromagnit, radiaktiv 
ko‘rinishida b o ‘lishi m um kin. Turizm ekologiyasi tushunchasi o ‘z 
ichiga a tro f-m u h itn i him oya qilish va tiklashning aniq c h o ra - 
tadbirlarini oladi.
S h u n in g u c h u n tu ris tik rek re atsio n re su rsla r tu riz m n in g
muvaffaqiyatli rivojlanishida asosiy om illardan hisoblanadi va uning 
salbiy ta ’siri boshqa tarm oq korxonalariga nisbatan kam roqdir.
Y uqoridagilardan ko‘rinadiki, turizm ekologiyasi deganda ushbu 
tarm oqning atro f-m u h itg a keng miqyosdagi ta ’siri tushuniladi.
Ekologik tu rizm tabiiy turizm ning in sonlam i birlashtiruvchi 
ilm iy-tadqiqot m aqsadlaridagi turlaridan biridir. U nda turistlarning 
qiziqishlari atrof-m uhit tabiati va ularni saqlash bilan olib borilmog‘i 
kerak. T urizm ning ushbu turida qo‘riqlanayotgan tabiat hududlari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

alohida o ‘rin tutad i. S hunday qilib, ekologik tu riz m q a t’iy maxsus 
turdagi, ilm iy-tadqiqot m aqsadlaridagi xizm at tu ridir.
Ekoturizmni o ‘tkazish (anialga oshirish) dag i im koniyatlar
Ekoturizmni o ‘tkazish imkoniyati bu m a ’lum b ir turistik obyektni 
mahalliy resurslarga ortiq ch a zarar keltirm agan va aholiga ijtim oiy- 
iqtisodiy m uam m olar keltirib chiqarm agan h o la t dem akdir.
Ba’zi m am lakatlar va jo ylar turistlam i q a b u l qilish va xizm at 
k o ‘rsatishga ixtisoslashgan. M asalan: K a n a r o ro llari (A tlantika 
okeanidagi orollar guruhi. Ispaniya tarkibidagi m u x to r viloyat), unda 
doim iy yashaydigan aholi soniga n isb atan 10 b a ro b a r k o ‘pro q
turistlam i qabul qiladi. A ndorra (Fransiya bilan Ispaniya oralig‘idagi, 
Y evropaning ja n u b i-g 'arb id ag i davlat. P irin e y la r yarim orolida 
joylashgan) davlatini misol qilsak, har yili u y erd a 12 m in.dan ortiq 
turistlar, o ‘rtach a 2—4 kun m uddat bilan d a m olishadi. A holining 
asosiy hayot tarzi, m ehm onlarga joy berish, ta o m tayyorlash, ertadan 
kechgacha turistlarga k o ‘ngilochar to m o sh a la r uyushtirish bilan 
o ‘tadi. B undan yigirm a yil oldin ushbu to g ‘li Pirineylar vodiysi 
qashshoqlar bilan band b o ‘Igan boMsa, b ugungi k u n d a esa (turizm
hisobiga) Y ev rop aning bo y m a m la k a tla rid a n b iri hiso b lan ad i. 
Shulardan kelib chiqib, ekoturizm ni o ‘tk azish im koniyatini 3 ta 
asosiy turga b o ‘lish m um kin:
1. Ekologik o ‘tkazish im koniyati — b u b iro r-b ir obyekt yoki 
joyning qabul qilish darajasi b o ‘lib, u n d an o rtib ketishi ekologik 
jihatdan salbiy oqibatlarga olib keladi.
2. Turistik ijtim oiy o ‘tkazish im koniyati — b u turistik obyekt 
joyining qabul qilish darajasi b o ‘lib, u n d a n o rtig ‘i turistlam in g
safardan oladigan taassurotlarini yom onlashuviga olib keladi.
3. M ahalliy ijtim oiy o ‘tkazish im koniyati — b u tu ristlam i qabul 
qilish darajasining sh un d ay chegarasiki, u n d a n o rtig ‘i m ahalliy 
m adaniyat, m ahalliy aholi va turistlar o ‘rtasidagi m unosabatlarni 
yomonlashuviga olib keladi.
S h u n d ay qilib , o ‘tkazish im koniyati h u d u d d a g i resurslarni 
sa q la sh va tu r is tik o b y e k t yoki jo y n in g q a y ta tik la n is h in i 
ta ’minlaydigan chegaradir.
H ududning resurs im koniyati bu ja m iy a t h ay o t faoliyatining 
barcha jabhalarini qam rab oluvchi tu sh u n ch ad ir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O lam shum ul insonparvarlik nuqtayi nazaridan qaraganda, uni 
alohida iqtisodning ekologik va ij’tim oiy jihatlarini hisobga olish 
zaru r. U n in g b ir qism i to ‘g ‘rid an t o ‘g ‘ri h u d u d n in g tu ristik
resurslariga, ikkinchi qismi m intaqadagi turizm ni rivojlantirish 
omiliariga tegishlidir.
T urizm u ch u n turistik rekreatsion resurslar birinchi darajali 
aham iyatga ega. Bular turistik biznesni rivojlantirish jarayonining 
poydevori hisoblanadi. Turistik rekreatsion resurslar turistik m ahsulot 
yaratish uchun inson tom onidan yaratilgan tabiiy va sun’iy obyektlar 
majmuasidir.
Turistik resurslar m intaqada turizm ni rivojlanish xususiyatlarini 
belgilangan h u d u d d a investitsiya siyosati yo‘nalishlarini belgilashda 
tu ristik m a h su lo t ishlab ch iq arish u ch u n boshlang‘ich m an b a 
hisoblanadi.
13.3. M illiy park va zaxiralarning ekoturizmda tutgan o ‘rni
H ududlarni o ‘z!ashtirish tadbirlari jarayonida ularni tab iatan
birinchi holatdagi ko‘rinishini, alohida m adaniy va tarixiy qiym atga 
ega bo'lgan yodgorliklarni ushbu m am lakat ham da butun insoniyat 
uchun saqlab qolish kerak. Shu maqsadda, deyarli barcha davlatlarda 
qo‘riqlanayotgan hududlar e ’lon qilinib, u yerlarda barcha xo‘jalik 
faoliyatlari cheklangan. 0 ‘simlik va hayvonot dunyosining rivojlanishi 
qo‘llab-quw atlanadi, quruqlik va suv havzalaridagi joylar belgilanadi.
Milliy parklar, boshqa zaxiralar — obyektlar tabiatni m uhofaza 
qilish vositasi va uni moliyalashtirish manbasi bo‘lib xizmat qilishi 
mumkin. A m m o, ko‘p hollarda parklar va hududlar ushbu m am lakat 
budjeti yoki xalqaro tashkilotlar tom onidan moliyalashtiriladi. Buning 
uchun turizm ni tartibga solish va rejalashtirish, obyekt yoki hududdan 
turizm m aqsadida foydalanish qoidalariga q at’iy rioya qilish zarur.
Tabiiy tu riz m va ekoturizm tabiatga nisbatan xo‘jalik faoliyati 
yetib borm agan obyektlar bilan belgilanadi.
Bunday turizm ning maqsadi va uslubi - o ‘simlik va hayvonot 
dunyosini h a m d a ushbu hududda joylashgan har qanday m adaniy 
yodgorliklarni, xoh eski, xoh zam onaviy b o ‘lsin, ularni kuzatish va 
o ‘rganishdan iborat.
Tabiiy tu riz m turizm ning boshqa turlarid an tabiiy m uhitga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kamroq ta ’siri bilan ajralib turadi va keng tarm oqli xizmat ko‘rsatishga 
m uhtoj em as.
Ekoturizm uslubining qam rovi odatdagidan ko‘ra kengroq b o ‘lib, 
o ‘simlik va hayvonot dunyosini o ‘rganishga ilm iy yondashuv, ta b ia t 
qo'yniga sayohat, masalan, dam olish kunlari hordiq chiqarish bilan 
o'rganish n i birgalikda amalga oshiriladi.
Q o‘riqlanayo tgan hududlar ta sh q i qism ining keng ta rq a lg a n
shakllaridan biri milliy parklam i yaratish b o ‘lib hisoblanadi. P ark lar 
ekoturizm sezilarli darajada, insonlar xo‘jaIik faoliyati natijasida o ‘z- 
gartirilm agan o ‘simlik va hayvonot dunyosi bosh!ang‘ich ko‘rinishi- 
ni saqlab qolgan, geomorfologiya va atro f-m u h itn in g o ‘ziga xos 
qiziqish uyg‘otadigan chiroyli landshaft yerlarida tashkil qilinadi. 
Parklar davlat yuqori oiganlari to m o n id an yoki ular bilan kelishilgan 
holda xalqaro tashkilotlar, m asalan Y U N E S K O qarori bilan tashkil 
qilinadi.
Xulosa
H ozirgi ekologik m uam m olar m avjud b o ‘lgan paytda ah o lin in g
ushbu turizm tu rid an foydalanishlari va un i tashkil etish h a m oso n
ish em as. Ekologik turizm , a w a lo , ekoresurslar m avjud h u d u d la rd a 
tashkil etiladi. Buning uchun tabiiy iqlim resurslari — okean, dengiz, 
daryo va k o ‘llar, su n ’iy suv havzalari, c h o ‘l va qum liklar, to g ‘la r va 
ulardagi sh arshara-yu g‘orlar, q ir-a d irla r, q o ‘riqxona va b o g 'la r 
bo‘lishi lozim . Eng asosiysi, Olloh ato etgan ushbu tabiat resurslarini 
avaylab-asrash, ulardan turizm va insonning boshqa ehtiyojlari u ch u n
oqilona foydalanish kerak. Bu ishda tu ristik tash kilo tlar zim m asiga 
alohida m as’uliyat yuklanadi.
Ekologiya va turizm ajralmas tu sh un chalardir. N egaki, insoniyat 
dam olish niyatida aw alo, shunday ta b iat bilan bog‘liq jo y larg a 
boradi va o ‘zining hordig‘ini ch iq aradi. M am lakatim izda ekologik 
toza h u d u d la r ko‘p. U lardan u n u m li foydalanish, kerak b o ‘lsa, 
biznes h am qilish kerak. Ekologiyaga ziyon yetkazm ay tu riz m n i 
tashkil etish bu asosiy masaladir.
Tayanch iboralar:
— Ekologiya
— T u rizm ekologiyasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Ekologik turizm
— Ekoresurslar
N azorat va mulohaza savollari: