O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti “Kimyo-texnologiya”

IV. Mehnat muhofazasi 
Prezident I. A Karimov Fuqaro muxofazasini dolzarbligini e‘tiborga olib, 
o‘zining ―O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik 
shartlari va taraqqiyot kafolatlari‖ nomli asarlarida ―Siyosatimizning asl moxiyati 
axoli xavfsizligini taminlash, ularni turli ofatlar va favqulotda vaziyatlardan 
ximoya qilishdir‖ deb taokidlab o‘tadilar. Shunday ekan, favqulotda vaziyatlarni 
oldindan aniqlash va axolini bo‘lishi mumkin bo‘lgan xavfdan ogoxlantirish 
borasida samarali tadbirlar o‘tkazish, favqulotda vaziyat yuz berganda tezkor 
xarakat qilish, insonlarning qurbon bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik, iqtisodiy zararni 
kam bo‘lishini, xavfsizlikni o‘z vaqtida taominlash bular xammasi asosiy 
masalalardan biridir. 1994 yil 4-martda O‘zbekiston Res‘ublikasi ‗rezidentining 
FV vazirligining tashkil etilishi to‘g‘risidagi farmoni eolon qilindi. O‘zbekiston 
Res‘ublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng, shu o‘tgan davr ichida bir necha 
ommaviy noroziliklar va qurolli to‘qnashuvlar sodir bo‘ldi. 2000 yil 15 dekabrda 
―Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida‖gi 31 moddadan iborat O‘zbekiston 
Res‘ublikasi qonuni qabul qilindi. 
Ishlab chiqarish kotxonalarida fuqarolarni, ya‘ni ishchilarni favqulotda 
vaziyatlardan ximoyalash uchun fuqaro muxofazasi shtabi tashkil etilgan. Bu 
shtabni vazifasi ob‘ektni xavfli deb xisoblangan nuqtalarni kuzatish va nazorat 
qilishdan iborat. 
1) Jamiyatni asosiy rivojlantiruvchi va ishlab chiqarish tizimining 
boshqaruvchi kuchi "inson" ekanligini hisobga olib, uning ishlab chiqarishdagi 
faoliyatini va sog‘ligini saqlash ijtimoiy taraqqiyot yo‘lidagi muhim faktor-omil 
hisoblanadi. SHuning uchun ham sanoat korhonalarida sifatli mahsulot ishlab 
chiqarish jarayoni va mehnat sharoitini yahshilash, jarohatlanish, kasb 
kasalliklarini kelib chiqarish manbalarini yo‘qotish, charchash, toliqish 
bo‘lmasligiga taalluqli chora-tadbirlarini qo‘llashga bog‘liqdir. 
Korhonada mehnatni muhofaza qilishni ahamiyati ishlab chiqarishda yuz 
berishi mumkin bo‘lgan bahsiz hodisalarni oldini olish, ogohlantirish, mehnat 

---

47 
sharoitini yahshilash, ishlab chiqarish jarayonlarining havf-hatarsiz o‘tishini 
ta‘minlash va havfsizlik tadbirlarini amalga oshirishdan iborat. Bu tadbir-choralar 
tehnika va tehnologiyaning to‘htovsiz rivojlanayotganligini hisobga olgan holda 
olib boriladi. 
2) Barcha sanoat korxonalari atmosferaga chiqaradigan ishlab chiqarish 
zararli chiqindilari (gaz, tutun, chang va b.k.)ga qarab SN 245-71 ga asosan besh 
sinfga bo‘linadi. Loyihadagi korhona chiqindi chiqarish bo‘yicha 5- sinfga kiradi.
1)-1000m, 2)-500m, 3)-300m, 4)-100m, 5)-50m tanlab aniqlanib olinadi. 
3) Texnologik jaroyonlarni havfsizligini ta‘minlashda ishlab chiqarish turini 
tanlash, homashyo va materiallarni agregat holati, jarayonni fizik kimyoviy 
shartlari, jarayonni davri, uskunalarni yig‘ish va sozlash, isitish va sovutish turlari, 
texnologik reglamentga rioya etish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish muhim 
ahamiyatga egadir. SHuningdek jarayonni havfsizligini ta‘minlashda ishchilarni 
kasb bo‘yicha tanlash va ularni o‘qitish, shahsiy muhofaza vositalarini qo‘llash 
zarur deb hisoblanadi. 
Texnologik reglament - texnologik jarayonlar havfsizligini ta‘minlaydigan 
asosiy hujjat hisoblanadi. Texnologik reglament yuqori tashkilot yoki korxona 
rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Korxona rahbari zamonaviy texnik nazorat va 
avtomatik to‘g‘rilash, boshqarish vositalarini qo‘llab jaroyonlar havfsizligini 
ta‘minlash maqsadida texnologik reglamentga rioya etilishini ta‘minlashi kerak. 
Texnologik reglament tarkibi quyidagi bo‘limlardan iborat: 
1. 
Ishlab chiqarish umumiy tavsiyanomasi, 
2. 
Tayyorlanadigan mahsulot tavsiyanomasi, 
3. 
Xomashyo, materiallar tavsiyanomasi, 
4. 
Texnologik jarayon mazmuni, 
5. 
Texnologik rejim normalari, 
6. 
Xomashyo va energiyani bir yilga sarflash normalari, 
7. 
Ishlab chiqarish normalari, 
8. 
Jarayon bajarilishidagi havfsizlik qoidalari, 

---

48 
9. 
Moddiy balans, 
10. 
Ishlab chiqarish chiqindilari, oqava suvlar, atmosferaga moddalar 
tashlash, 
11. 
Ishlab chiqarish texnologik chizmasi, 
12. 
Mumkin bo‘lgan nosozliklar, ularni sabablari va yo‘q qilish usullari, 
13. 
Asosiy tehnologik uskuna jihozlar ta‘rifi. 
Texnologik jaroyonlarni havfsizligini ta‘minlashda muhandis-texnikaviy 
vositalar qo‘llaniladi, ya‘ni to‘siqlovchi va himoyalovchi moslamalar ishlatiladi. 
To‘siqlovchi moslamalar vaqtincha, doimiy, ko‘chiriladigan, harakatlanmaydigan, 
yaxlit, to‘rsimon, ochiladigan holatda mavjud. 
Ximoyalovchi moslamalar texnologik uskunalarni ishdan chiqish va avariya 
xolatidan ogoxlantirish uchun qo‘llaniladi. Ular mexanik, elektrik va aralash turda 
mavjud. 
Sanoatda qo‘llanadigan zamonaviy uskunalarni yaratish va qo‘llashda 
umumiy havfsizlik yullanmasi sifatida unifikatsiya, jadallashtirish, kam quvvat 
sarflash, ergonomika, yiriklashtirish, ishonchlilikni oshirish omillari hisobga 
olinadi shuningdek, uskunalarga inson hususiyatlarini, faoliyatini ifodalaydigan 
antro‘ometrik, ‗ishofiziologik, ‗sixologik, gigienik talablar qo‘yiladi. Talablar 
GOST 12.2.03-91 va QMQ 3-05-05-98 ga asoslanadi. 
Kimyo sanoati korxonalarida markazlashgan isitish tizimi qo‘llaniladi.
Isitish esa bug‘, suv va havo yordamida uyushtirilishi mumkin. Lekin ishkoriy 
metallar, metall-organik birikmalar, karbidlar va ‗ortlovchi, zaharlovchi moddalar 
ajralib chiqishi mumkin bo‘lgan binolarda suv va suv bug‘i bilan isitishga yo‘l 
qo‘yilmaydi. Bunday ishlab chiqarish binolarida havo bilan isitish usuli 
qo‘llaniladi. 
Issiq suv yoki bug‘ bilan qizdiriladigan kaloriferlar orqali havo ‗uflanib, 
so‘ngra binoga beriladi. Havo bilan isitish shamollatgich bilan birga ulanadi. 
Kaloriferni havfsiz va unumli ishlashi uchun shamollatgich va kalorifer tarkibi 
ogohlantiruvchi-daraklovchi moslamalar bilan bog‘langan bo‘lishi kerak. 

---

49 
"Elektr qurilmalarini tuzilishi va ishlatilishi" qoidasiga asosan ‗ortlashga 
havfliligi jihatidan A,B kategoriyaga mansub korhonalar binolari 6 zonaga, shu 
jumladan, yong‘inga havfliligi buyicha V kategoriyaga mansub binolar 4 zonaga-
sinfga taqsimlangan. 
Binolarni ‗ortlash va yong‘inga havfliligi zonasini-sinfini belgilashda mahsus 
harf va rakamlar qo`llanadi. Loyihadagi korhona B sinfiga kiradi.
 
Yong‘in havfsizligi norma, qoidalariga asosan evakuatsiya yo‘llari o‘tga 
chidamli materiallardan tayyorlanishi, harakat yo‘lida begona to‘siqlar bo‘lmasligi 
kerak. Har bir xona va binodan chiqish-evakuatsiya yo‘li kammida ikkita bo‘lishi 
kerak. Ular orasidagi masofa L>1,5V‘ tenglama bilan to‘iladi (bu erda R- bino 
‗erimetri). CHiqish yo‘li kengligi kamida 0,8-1,0m bo‘lishi talab qilinadi. CHiqish 
yo‘li orasidagi masofa SNi‘-2.09.02-85 ga asosan binoni hajmi, o‘tga chidamdiligi 
darajasi, yong‘in havfliligi kategoriyasiga metr hisobida belgilangan.
Yong‘inni o‘chirish uchun suv, suvni kimyoviy eritmalari, ko‘‘ik, inert gazlar, 
gaz tarkibli kukunsimon moddalar, turli aralashmalar ishlatiladi. Yonuvchi qattiq, 
suyuq, gaz holdagi moddalarni, materiallarni yong‘inini o‘chirishda arzon va keng 
tarqalgan suv ishlatilinadi.Suv yuqori issiqlik sig‘imiga (bug‘ hosil qilish issiqlik 
2258 Dj/kg), yuqori termik chidamlilikga (1700
0
C yuqori), bug‘ hosil bo‘lishida 
hajm kengayishiga (1 kg suv bug‘lanib 1700l bug‘ hosil bo‘ladi) ega. Suv yuqori 
elektr o‘tkazuvchanlik hususiyatiga ega bo‘lganligi uchun kuchlanish ostidagi 
elektr uskuna, jihozlar yong‘inini o‘chirishda qo‘llanmaydi.