I. K. Choriyev "Amaliy matematika va informatika" kafedrasi

«Uch bosqichli» arxitektura 
«Uch bosqichli» arxitektura Internet va Intranet tarmoqlarida ishlaydi. Mijoz 
qism foydalanuvchilari bilan o`zaro harakatlanuvchi qism, Web-brauzerda HTML 
sahifani yoki Web-servisdagi Windows-ilovalarida iborat. «
Nozik
»
mijozlar 
eng 
sodda ilovalardan iborat bo’lib, faqatgina berilganlarni uzatish, lokal xeshlash, 
foydalanuvchi aloqa vositalarini tavsiflash, lokal xeshlash, foydalanuvchi aloqa 
Berilganlarni
boshqarish 
BBBT 
BB 

---

vositalarini tavsiflash, tahrirlash va oddiygina ishlov vazifalarini ta’minlash bilan 
shug`illanadi. 
Mijoz ilovalari BB serveriga 
to`g`ridan-to`g`ri murajaat qilmaydi, balki maxsus 
programma ta’minoti bo’lmish oraliq qatlam orqali ishlaydi. Bu bitta bo`g`in yoki 
murakkab tuzilish bo’lishi mumkin. Maxsus programma ta’minoti bo`lmish oraliq 
qatlamni 
ilovalar serveri
deyiladi, u mijozlarning so`rovlarini qabul qiladi, ularga 
programmalashtirilgan mantiqiy-tijorat qoidalariga asosan ishlov beradi, zarurat 
tug`ilganda BB serveriga mos shaklga o`zgartirib uzatadi. 
Ilovalar serveri 
sifatida 
Web-servis keladi. Misol uchun, Oracle Forms Server. 
BB serveri 
qabul qilgan so`rovlarni bajaradi va narijalarni ilovalar serveriga 
jo`natadi, u esa ishlov natijalarini mijozga qaytaradi. 
Berilganlar 
bazasining 
serveri 
BB 
Sunday qilib, BB «Uch bosqichli» arxitekturaning tarkibi quyidagilardan tashkil 
topgan: 
•
berilganlarni uzatish, tavsiflash, tahrirlash va sodda ishlovni ta’minlovchi 
«
nozik
» mijoz ilovalaridan; 
•
bitta kompyuterda yoki tarqatilgan holatda lokal tarmoqda, bir yoki bir nechta 
bo`g`inli oraliq qatlam hisoblanadigan – 
programmalar ta’minotida;
•
BB qo`llab-quvvatlovchi va so`rovlarga ishlov beruvchi – 
BB serverlaridan.
Ayrim programmalash muhitlarida mijoz programma ta’minoti va oraliq 
programma ta’minotini yaratish vositalari va tarkibli jihozlari mavjud. Ilovalar 
serveri BB serveri bilan aloqa qilganda, berilganlarga kirishdagi texnologiyalardan 
qo`yilgan masalaga nisbatan birini tanlab foydalanadi. 
Masofali mijoz ilovalarini yaratishda, mahsus tarkiblar termasidan iborat 
DataSnap texnologiyasidan foydalaniladi. Bu texnologiya standart transport 
vositalaridan foydalanib, masofadagi mijoz ilovalarini ilovalar serveriga 
bog`lanishni ta’minlaydi. DataSnap tarkiblari AppServer aloqalaridan foydalanib, 
ilovalar serveridagi funksiyalarga kirishni ham ta’minlaydi. 
Mijoz kompyuterlari ko`pincha ojiz bo`lgani uchun, murakkab mantiqiy-tijorat 
masalalarini amalga oshirishda ilovalar serveri hamda foydalanuvchilarning bir 
jinsli so`rovlarini bajarishni optimallashtirish usullaridan foydalanish, tizimni 
tezligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, BB serveri juda ham 
yuklangan bo`lsa, ilovalar serveri mustaqil ravishda foydalanuvchi so’rovlariga 
ishlov berishni BB serverini qo`shimcha yuklamasdan o`zi bajarishi mumkin.
Zahiralarga bo`lgan talablar darajasini keyinchalik kamaytirish ilovalar 
serverining kiritilishi hisobiga erishilgan. Ilovalar serveriga berilganlarni
Nozik mijoz 
Web-yoki 
Windows-ilova 
Ilovalar 
serveri 
(Web-server) 
Web-servis 
yoki 
programma 

---

boshqarish programmasi tarkiblarining kattagina qismi va tijorat-mantiqning ham 
katta qismi o`tkaziladi. Bunda BB serverlari faqatgina BBBT funksiyasini 
ta’minlaydi. Ilovalar serverida mijoz ishchi stansiyalarining amaliy programmalar 
bilan aloqasi API (Application Programming Interface) aloqalari orqali o’rnatiladi. 
Mijoz qismining vazifasi ilovalar serveridagi funksiyalarni chaqirishdan iborat 
bo`ladi. Amaliyprogrammalar BB serveriga SQL so`rovlar orqali murojaat qiladi. 
Mijoz Ilovalar serveri BB serveri 
«Uch bosqichli» arxitekturaning afzalliklari quyidagilardan iborat: 
•
berilganlarga ishlovdagi umumiy funksiyalarni mijoz ilovalar to`plamida 
ko`p marotaba ishlatilishi; 
•
tijorat-mantiqni markazlashgan holda yuritish, ya’ni bazalarga 
o`zgarishlar kiritganda mijoz ilovalarda ularni nusxasini olmaslik; 
•
mijoz kompyuterlarda programma ta’minotining berilganlarga kirishi 
boshqarish qismini o`rnatishni kerak emasligi; 
•
berilganlar bazasiga kirishni optimallashtirish; 
•
avtonom holatda, berilganlar o`zgartirilayotgan vaqtda, qoldirilgan 
berilganlar bazasini yangilash imkoniyati berilganlar bazasiga, keyingi 
ulanishda amalga oshiriladi; 
•
bir-birini o`zaro almashtiruvchi, bir nechta ilovalar serverdagi programma 
ta’minotini nusxalash natijasida tezlikni va ishonchlilikni ortishi; 
•
foydalanuvchi vakolatlarini tekshirishi BB serveridan ilovalar serveriga 
ko`chirish; 
•
ilovalar serveri va BB serverining parallel ishlashi natijasida ilovalar 
serveri quvvatining kamayishi; 
Ilovalar serverining mavjudligi tizimning havfsizligini oshiradi, ya’ni unda 
foydalanuvchilarning mualliflik huquqini tekshirish va havfsizlikka doir boshqa 
funksiyalarni ham amalga oshirish mumkin. Bundan tashqari, berilganlarni 
uzatishning himoyalangan kanallaridan oson foydalanish mumkin.