PEDAGOGIKA
2017, 4-son
108
(ҳəлүнчəк),
-чьқ
(қьзғанчьқ),
-лик
(ағзыбирчилик). Bu affikslar dialektologiya
о‘quv fani uchun zarur emas.
О‘zbek adabiy tilidagi sо‘z yasovchilardan qisman fonetik jihatdan farq
qiladigan affikslar:
-ван
(сарəйван), -
въч
(к
כ
вл
כ
въч), -
дийн
(жиндийн-жиндай),
-ғ
(чушағ-тушов),
-чық
(ойынчық),
-таш
(йанташты),
-ар
(башар-бошқар),
-
ъй/ьғ
(тешъй, тосьғ). Bu fonetik о‘zgarishlarni sо‘z yasash jarayonida emas, balki
fonetik jarayonlarda о‘rganish maqsadga muvofiq.
О‘zbek adabiy tilida qо‘llanmaydigan affikslar:
-л/əл/ал
(көпəл - кўпай,
азал - озай),
-əк
(дəпəк - тепағон, сүзəк - сузонғич),
-да
(қолдады - қўллади),
-донг
(гечəдонг - кечгача),
-лəк/лақ
(чəплəк - чапақай, онглақ - ўнақай),
-сə
(йенгсə),
-чəлли
(азаначəлли – эрталабгача),
-чилəп/чылап
(əркəкчилəп -
эркакларча), хатынчылап – хотинларча). Bu affikslar talabalarda qiziqish
uyg‘ota oladi, shu tufayli ham ular misollari bilan birga yangi darslikka kiritildi.
Shuningdek, kamunum bо‘lsa ham,
-мəк
(көкмəк – кўкат),
-шуғ
(йелъмшуғ)
affikslari ham yangi darslikda keltirildi, chunki ularning sо‘z yasashi sezilib turibdi.
Aslida har qanday til hodisasining qonuniyligini isbotlash uchun kamida ikki
misolning bо‘lishi shartdir, birgina misol bilan u yoki bu hodisani asoslash mumkin
emas.
B. Tо‘ychiboyev, B. Hasanovlar sо‘z yasovchi deb keltirgan affikslardan
13tasi shakl yasovchi affiksl bо‘lib, ularning barchasi adabiy tilda qо‘llanib
kelayotgan affikslardir
1
. Shuningdek, qipchoq va о‘g‘uz lahjasi bо‘yicha sо‘z
yasovchilar tо‘g‘risida ma’lumot ham uchratilmadi. Shu tufayli ham yangi
darslikda bu asardan foydalanish imkoni bо‘lmadi.
Yangi darslikka ilk bor quyidagi sо‘z yasovchi affiklar kiritildi:
-шə / ша ~
šä / šа
affiksi. Bu affiks S. Ibrohimovning “О‘zbek tilining Andijon
shevasi” asaridan – sha/sha fe’l yasovchisi olindi
2
. Tо‘g‘ri, hozirgi о‘zbek tilida bu
affiks
qaqsha, qursha
sо‘zlarida qayd qilinadi. S. Ibrohimov ham buni qayd qiladi,
lekin о‘zbek adabiy tilida uning yasalishidagi tarkibiy xususiyatlarni tahlil qilib
bо‘lmaydi, balki sо‘z yasalishi asosi vazifalarini bajaruvchi
qoq, qur
sо‘zlari va
affiks о‘rtasidagi semantik bog‘lanishni talaba tasavvur eta olmaydi (bu sо‘zlar
ishtirokidagi sо‘z yasalishini tarixiy-etimologik tahlil orqaligina tushuntirish
mumkin bо‘ladi, xolos), lekin sof Andijon shevasidagi
тьң+ша ~
tїη+ša
(quloq
sol),
Do'stlaringiz bilan baham: