S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

Tayanch tushunchalar: 
 
Sintaksis – 
gap, gap bo’laklari, so’z birikmalari haqidagi bilimlarni aks 
ettiruvchi grammatikaning bir bo’limi. 
Gap –
predikativlik va intonatsion jihatdan shakllangan nutq va til birligi. 
So’z birikmasi – 
kamida ikkita mustaqil so’zning grammatik aloqasini orqali 
murakkab mazmunni ifodalovchi sintaktik hodisa.

 
Bir bosh bo’lakli gaplar 
 
Reja: 
1.
Bir bosh bo’lakli gaplar bo’yicha nazariy ma’lumot. 
2.
Eski o’zbek tilida bir bosh bo’lakli gaplarning qo’llanilishi. 
Bir bosh bo’lakli gaplar ikki bosh bo’lakli gaplardan ko’ra nutqiy tejamli 
sintaktik tuzilmadir. Bunday gaplar biron hodisa yoki o’ta ahamiyatli bo’lgan 
axborot (harakat, holat, belgi, predmet va hodisalar)ni aktuallashtiradi. Bu esa ikki 
bosh bo’lakli gaplar singari tarkibiy va ma’no xususiyatlarni ifoda qilishda tilda 
teng xizmat qila olishini ko’rsatadi.
Turkiy tilshunoslikda ham bir bosh bo’lakli gaplar til taraqqiyotining barcha 
davrlariga xos bo’lgan sintaktik hodisadir. Bunga turkiy xalqlarning eng qadimgi 
yodgorligi bo’lgan «Kul tigin» bitigtoshidan ko’plab misol keltirish mumkin: «... 
ilgәrү kүn tog’siqqa, birgәrү kүn ortusыng’aru, qurыg’aru kүn batыsыңa, yыrg’aru 
tun ortusыng’aru, anta ichrәki budunы qop m(ancha kәrүr, anch)a budun qon 
etdim». Bunday gaplar yodgorliklarda ko’p uchraydi.
Bir bosh bo’lakli gaplar turkiy tilshunoslikda ancha mukammal tadqiq 
qilingan, lekin ularning ichki tasnifida har xilliklar uchraydi. V.N.Xangeldin bir 
bosh bo’lakli gaplarni egali gap, egasiz gap, infinitiv gap, predikativli gap, atov 
gap, so’z–gap kabi turlarga ajratsa (Xangeldin V.N., 1959), M.Z.Zakiev bir bosh 
bo’lakli gaplar bosh bo’lagining qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga qarab 
fe’lli, otli va so’z – gaplarga ajratadi (Zakiev M.Z., 1963, 39-52). I.Jakipov esa 
egasiz gap, egasiz shaxsli gap, shaxsi noaniq egasiz gap, shaxsi umumlashgan 
egasiz gap kabi turlarga ajratadi (Jakыpov I, 1959, 246), lekin qozoq tilshunoslari 
bir bosh bo’lakli gaplar sirasida shaxsi aniq gapni sanab o’tmaydilar va 
shaxsi 
noaniq gap 
hamda 
shaxssiz gap
larnigina
 
qayd qiladilar, shuningdek, 
atov gap, 
undov gap
tiplarini bir bosh bo’lakli gap sifatida qaramaydilar (Qarang: Qozoq 
tilining grammatikasi, 1967, 126). 

---

69 
O’zbek tilshunosligida ham G’.Abdurahmonov, A.G’ulomov, Asqarova M,
A.Safoev, 
A.X.Sulaymonov, 
S.Usmonov, 
E.SHodmonov, 
B.O’rinboev, 
X.G’ofurov, I.Rasulovlarning tadqiqotlarida bir bosh bo’lakli gaplar va ularning 
nazariy asoslari yoritib berilgan. Ayniqsa, I.Rasulov bir bosh bo’lakli gaplarni 
shakliy jihatdan chuqur tahlil qilib bergan. 
Eski o’zbek tilida ham bir bosh bo’lakli gaplarning quyidagi turlari 
qo’llangan: