Abuzalova M

ohang, sukut, imo-ishora 
va b.)lar ham asosiy rol 
o`ynaydi. Masalan, birgina ohangning o„zi ham, ko„z qarash yoki ko„z 
qirini tashlashning o„ziyoq yangi bir mazmun, yangi bir fikr yoki 
munosabatni ifodalaydi. Zero, ma‟lum bir axborotni tinglovchiga 
yetkazish uchun til tizimida mavjud bo`lgan bir necha teng qiymatli 
hodisalardan aynan “bittasi yoki bir nechtasi” qo`llanilgani ko`p hollarda 
nolisoniy omillar – nutq sharoiti, vositasi, muloqot jarayoni, so`zlovchi 
hamda tinglovchining kontakt va distant vaziyati, ruhiy holati, bir-biriga 
munosabati, milliy-madaniy, yosh, jins kabi xususiyatlar bilan bog`liq. 
Struktur tilshunoslik bularning barchasini nolisoniy omillar sifatida 
baholab, tilshunoslikdan “chetga” chiqarib qo`yardi. Bunday hodisalar 
“nolisoniy” (ekstralingvistik, paralingvistik…) sifatida nolingvistik 
baholanishining o`ziyoq, tabiiy ravishda, tilshunoslarning diqqatini 
o`ziga jalb etmagan, fanimizda bu vositalarga yetarli e‟tibor berilmagan. 
Vaholanki, ko`p hollarda kommunikatsiya jarayonida, amaliy faoliyatda 
– samara-ta‟sirchanlik nuqtayi nazaridan – bunday tilshunoslikka 
aloqador bo`lmagan vosita/hodisalar tilning o`z hodisalari - nutqiy 
birliklardan ko`ra ko`proq ahamiyat va qiymat kasb etadi. 
Shunday nolisoniy hodisalardan biri 
ohang
dir. Tilshunos olim 
Hasanboy Jamolxonov: “Ohang og`zaki nutqning majburiy fonetik 
komponentidir, usiz gap yoki nutq shakllanmaydi va ifodalanmaydi”, 
deb yozadi
1
. Nutqimizda mazkur fikrni dalillovchi misollarga har kuni 
har qadamda uch kelamiz. Masalan, mashhur latifani eslaylik: Afandi 
boy, biroq o„ta xasis qo„shnisidan jahllanib unga: ”
Siz ahmoq, odam 
emmassiz!
” deydi qat‟iy ohangda. Tabiiyki, xasis boy Afandini qoziga 
sudraydi. 
Qozining talabiga ko„ra Afandi deganiga ”iqror” bo„lib aytgan 
gapini oddiygina qilib, hayajonsiz ohangda takrorlaydi: ”
Siz, ahmoq 
odam emassiz
”. Gap talaffuzida to„xtamning “siz”dan keyin berilishi, 
tabiiyki, gap mazmunini butkul o„zgartirib yuboradi… 
Yana bir misol. Keyingi 4-5 yilda oziq-ovqat do„konlarimizda 
maxsus qog„oz qutilarda ”tabiiy sut”lar ko„payib qoldi. (Saqlanish 
muddati naq bir yil. Xayriyatki, sigirlarning savodi yo„q. Bo„lmasa, ular 
1 
Жамолхонов Ҳ. Ўзбек тилининг назарий фанетикаси. – Т.: Фан, 2009. 

---

51 
bu “tabiiylik”dan yoqa tutib, sut bermay qo„yishlari hech gap emas edi...) 
Sutqutilarning yuzida yozilgan reklamalarni ikki xil ohangda o„qib 
ko„ramiz: 
Tabiiy, quruq sut qo„shilmagan.– Tabiiy quruq, sut 
qo„shilmagan. 
(1-gap mubolag„a qiladi, 2-gap esa haqiqatni so„zlaydi. 
Ana shunaqa gaplar.) 
Yana bir misol. 
Nafisa, opam keldi 
(so„zlovchi Nafisaga opasi 
kelganligini bildiryapti)– 
Nafisa opam keldi 
(so„zlovchi (noma‟lum 
tinglovchiga) Nafisa ismli opasi kelganligini bildiryapti).– 
Nafisa, opam 
keldi
.(so„zlovchi (sanash ohangidan foydalanib) Nafisa va opasi 
kelganligini bildiryapti). 
Yana bir misol. 
Mani yorim gul andom 
(”
Mening yorim gul yuzli
” 
degan mazmunni uqamiz ”
gul andom
”ning bo„lib aytilishidan)–
Mani 
yorim Gulandom 
(”
Yorimning ismi Gulandom
” degan axborot yetib 
keladi 
qulog„imzga). Keltirgan misollarimiz tilimizning ifoda 
imkoniyatlari nihoyatda keng va rang-barangligidan dalolat beradi
1
. 
Zero, millаtning o„zligini, dunyodа bоrligini, o„zigа хоsligini bеlgilоvchi 
оmillаrdаn аsоsiysi uning оnа tilidir. 
Sukut 
ham nutqiy muloqot jarayonining muhim nolisoniy 
vositalaridan biridir. “O`zbek tilining izohli lug`ati”
2
da sukut arabcha 
so`z sifatida talqin etiladi va jimjitlik, gapirmaslik, kamgaplik 
ma‟nolarini ifodalashi aytiladi. Bu so`z arab tilidan tilimizga kirgan 
sukun
, 
sukunat 
va o`zbek tilidagi 
sukunatli 
yasama so`zlari bilan 
asosdosh bo`lib, u nutqiy muloqot jarayonida o`ziga xos pragmatik 
qiymatga ega lingvomadaniy xususiyatlarni ifoda etadi. Andijonlik olim 
Ma‟murjon Saidxonovning “Aloqa-aralashuv va imo-ishoralar” kitobida 
(Т.: Fan, 2008) sukutni “muomalaviy mazmunga ega” va “muomalaviy 
mazmunga ega bo`lmagan” turlarga ajratadi. Fikrimizcha, “muomalaviy 
mazmunga ega” sukut nutqiy muloqot jarayonida ellikka yaqin 
ma‟nolarni yuzaga chiqaradi. Chunonchi,