Abuzalova M

Foydalanish uchun adabiyotlar: [1; 10; 11; 27; 28; 40; 47; 50; 
55] 
 
 
LEKSIKOLOGIYA. LUG„AVIY SATH. LEKSEMA VA 
SO„Z MUNOSABATI 
 
Reja: 
1.
Leksikologiyada so„z muammosi. 
2.
Leksemaning til birligi, so„zning nutq birligi ekanligi. 
3.
Leksemaning ikki tomoni: nomema va semema. 
4.
Mustaqil va yordamchi leksemalar. Leksema ta‟rifining mustaqil 
leksemalarga daxldorligi. 
Mavzu bo„yicha tayanch tushunchalar 
Leksikologiya, tilning lug„at tarkibi, leksema, semema, nomema, 
sema, lisoniy birlik, nutqiy birlik, denotativ ma‟no, grammatik ma‟no, 
leksemaning tayyorligi, majburiyligi, ijtimoiyligi va umumiy belgiga 
ega ekanligi. 
 
Leksikologiya grekcha «leksika» so„zidan olingan bo„lib, tilning 
lug„at tarkibini o„rganadi. Tilda mavjud bo„lgan so„zlarning hammasi 
lug„at tarkibi yoki leksika deb yuritiladi. Lug„at tarkibining quyidagi 
aspektlari mavjud: 
a)
tilning asosiy birligi bo„lgan so„z muammosi; 
b)
til lug„at tarkibi qurilishi; 
d)
lug„aviy birliklarning qo„llanilishi; 
e)
lug„at tarkibining boyishi, taraqqiyoti va boshqalar. 
Ushbu masalalar keyingi mavzularda batafsilroq tahlil qilinadi. 
Demak, so„z muammosi leksikologiyaning asosiy o„rganish manbayidir. 
O„zbek tilshunosligida leksema va so„z atamasining hozirgacha yonma- 
yon qo„llanayotganligi va leksemani lisoniy sath birligi atamasi, so„zni 
nutqiy sath birligi sifatida qarashga intilish kabi ziddiyatli nuqtayi 

---

95 
nazarlar yashab kelayotganligini aytish joizdir. Tilshunoslar Arastu 
davridan boshlab leksikaga ta‟rif berish ustida bosh qotirganlar. 
Ularning barchasi so„zning alohida-alohida qirralariga berilgan ta‟riflar 
bo„lib, leksemaning barcha jihatlarini qamrab olishga qodir emas. 
«Bugungi kunda sintaksis bo„yicha tilshunoslik nazariyasida yaratilgan 
kesim haqidagi yangi ta‟limotga tayangan holda o„zbek tilshunosligida 
o„zbekcha kesim tushunchasini ishlab chiqish mumkin ekan, bunga 
bevosita metodologik omil sifatida tayanib, uni umumiy va xususiy 
leksema nazariyasiga ham tadbiq qilish lozim»,- deydi professor H. 
Ne‟matov. Darhaqiqat, leksemaga ta‟rif berilar ekan, har bir tilning ichki 
tabiatidan kelib chiqish zarurati mavjud bo„lishi kerak. Ma‟lumki, 
yevropa tilshunosligida leksemaga morfema orqali ta‟rif beradilar, 
chunki flektiv tillar, jumladan, rus va arab tillarida o„zaklar mustaqil 
qo„llanishga ega emas, o„zak morfemaning bir turi sifatida qaraladi. 
Chunonchi, 
пишу, читаю, друзья, уши 
kabi ruscha, 
ktb, qr‟ 
kabi 
arabcha so„zlarda o„zak qo„shimchalar bilan qorishib ketgan, o„zak bilan 
affiks orasida chegara aniq emas. Turkiy tillarda o„zak va qo„shimcha 
orasida chegara aniq bo„lganligi tufayli, leksemaga morfema orqali 
emas, balki lisoniy sathning alohida bir birligi sifatida qarash lozim. 
Leksema nima? Bu savolga shunday javob qaytarish mumkin: