1-Mavzu: Badiiy asar matnini tahlil qilish. Kognitiv strategiyalar. Dars davomida sinfni boshqarish strategiyalari Mashg‘ulot rejasi

o‘quvchi yoki talabalarda ezgu ma’naviy 
sifatlarni shakllantirish
”ga qaratilgan “
pedagogik faoliyat
” hisoblanadi. 
Asarning bir mutaxassis tomonidan qilingan tahlili nechog‘lik chuqur bo‘lsada, 
o‘zga bir shaxs bu xildagi talqinni mutlaqo qabul etmasligi va badiiy hodisaga o‘z 
pozitsiyasidan kelib chiqib tamomila boshqacha baho berishi mumkin. Faqat D. Quronov 
aytmoqchi, birgina talab – tahlilning “
matndan o‘sib chiqishi shart
” ekaniga amal 
qilinsa kifoya. Badiiy asarning o‘ta individual faoliyat natijasi ekani uning qabul etilishi 
ham g‘oyat individual kechim bo‘lishini taqozo etadi. Cho‘lpon shehrlari o‘tgan asr 
boshlarida faoliyat ko‘rsatgan Ayn (Olim Sharafutdinov), Usmonxon (Usmonxon 
Eshonxo‘jaev) kabi sinchilarda o‘zgacha, Qodiriy bilan Oybek singari ijodkorlarda esa 
ularga tamomila qarama-qarshi taassurot qoldirib, bir-biriga mutlaqo zid xulosalarga 
kelishiga sabab bo‘lganining boisi ham shunda. O‘zlari ijod ahlidan bo‘lgan Qodiriy 
bilan Oybek sog‘lom va xolis mantiq hamda ichki intuitsiya bilan o‘sha davrning rasmiy 
qoliplaridan o‘zgacharoq fikrlab, Cho‘lpon she’riyati zamiridagi asl mahnolarni teran 
idrok eta bildilar. 
Adabiy asarning ilmiy tahlili oldiga qo‘yiladigan talablardan 
uchinchisi 
sanhat 
asarining estetik hodisa ekanidan kelib chiqib, unga biror 
g‘oyani ifodalash vositasigina 
deb qarash mumkin emasligi
dir. 
Tahlilning hamisha ma’lum maqsadga qaratilishi uning shakli va mazmunini 
belgilaydi»
17
. Tahlil asarni qismlarga ajratish hamda bu qismlarni yana yangidan yaxlit 
holda idrok etishni ham anglatadi. Tahlil jalb etilgan asarning janri, mavzusi va hatto 
hajmiga ham bog‘liq bo‘ladi. Nisbatan yirik epik asarlar tahil qilinganida ularning 
dastlabki «qismlarga ajralishi» nazarda tutilishi kerak. Har bir asarni tahlil qilishda 
ajratilgan soat va imkoniyatlardan kelib chiqqan holda uning taxminiy rejalashtirilishi 
amalga oshiriladi. Tahlilning bosh maqsadi asarda aks etgan badiiy olam mohiyatini 
anglash, uning asl mazmunini to‘g‘ri va to‘la idrok etishdan iborat. O‘quvchilar asarda 
aks etgan voqea va qahramonlar muallifning nuqtai nazari bilan aloqadorligini, shunga 
qaramay asardagi badiiy olam bilan haqiqiy hayot orasiga tenglik alomati qo‘yib 
bo‘lmasligini anglay boshlaydilar. Tahlil jarayonida o‘quvchilar yozuvchi tomonidan 
tanlab olingan hayotiy materiallarning muayyan maqsad va vazifalarga bo‘ysungan holda 
muayyan izchillikda kelishini ham bilib olishadi. Bu izchillikni tanlash va ta’minlash 
ham yozuvchining badiiy-estetik niyatlariga aloqadorligini kuzatishadi, bunga ishonch 
hosil qilishadi. Asardagi mavjud syujet va kompozitsiyaning o‘z-o‘zidan yuzaga 
17
Safo Matjon. Maktabda adabiyotdan mustaqil ishlar, 21-bet. 
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement

---

kelmasligini ongli ravishda tasavvur eta boshlashadi. Tanlangan har bir shakl, janr, 
uslubning asl mohiyati yorqinlashadi.
Tahlil birdaniga yaxlit tarzda amalga oshmas ekan, demak, muayyan mavzu yoki 
yo‘nalishlarning tanlab olinishi tabiiydir. Shunga ko‘ra, asarning syujeti va 
kompozitsiyasi, uning obrazlar tizimi, mavzu va g‘oyalar qamrovi, poetikasiga xos 
bo‘lgan xususiyatlar alohida-alohida tahlil etilishi mumkin. Kichikroq hajmli asarlarda 
esa bularning barchasi birdaniga ham maydonga chiqa oladi. Katta hajmli asarlarning 
ayrim qismlarigina tanlab olinishi ham ta’lim-tarbiya jarayonida tez-tez uchrab turadi. 
Badiiy asarning tahlili odatda uch qismni o‘z ichiga oladi. Bular: asar bilan ta-nishishning 
dastlabki bosqichida uning yaxlitligini idrok etish, uning alohida ele-mentlari bo‘yicha 
jiddiy 
tahlil 
qilish, 
nihoyat 
bu 
qismlarni 
yaxlit 
holatda 
birlash-tirish. 
Adabiyotshunoslikdagi bu tamoyil maktab tahlili uchun to‘la tatbiq etilishi joiz. Shunga 
qaramay maktab tahlilida bulardan har birining qat’iy tanlash, saylash asosida olib 
borilishi ham talab etiladi. Albatta, buning bir qator sabablari bor. Birinchidan, ta’limning 
muayyan bosqichida, ya’ni umumiy o‘rta ta’lim, akademik litsey va kasb-hunar ta’limi 
bosqichida badiiy asarning barcha qismlari emas, balki mazkur bosqich uchun eng 
muhim deb hisoblangan tomonlarigina tahlilga tortiladi. Ikkinchidan, o‘quvchilarning 
yosh xususiyatlari va dunyoqarashi, umumiy adabiy tayyorgarligi nazarda tutiladi. 
Uchinchidan esa, vaqt imkoniyatlarining qat’iy chegarasi ham shuni taqozo etadi. 
Agar bitta asarning barcha jihatlarini qamrab oladigan tahlilni amalga oshirmoqchi 
bo‘lsak, buning umuman mumkin bo‘lmasligini tasavvur etishimiz qiyin bo‘lmaydi: 
bunga qanchalik katta kuch va ko‘p vaqt ketishini juda yaxshi bilamiz. Bordi-yu shunday 
ishga amaliy jihatdan kirishiladigan bo‘lsa ham u foydadan ko‘ra ko‘proq zarar keltirgan 
bo‘lar edi, chunki bunday ishning, birin-chidan, o‘quvchilar uchun zarurati yo‘q, demak u
zerikarli va keraksiz mash-g‘ulotga aylanadi. Ikkinchidan esa, o‘quvchining adabiyotga, 
badiiy asarni o‘qish va o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqi so‘nib, undan oladigan zavqi yo‘qqa 
chiqadi. 
Dars jarayonida badiiy asarning hamma qismlarini birdaniga tahlil qilib bo‘lmas ekan, 
unda nima qilish kerak? Asarning qaysi jihatlariga urg‘u berib, qaysi jihatlarini orqa 
planga surish lozim? Tahlil uchun tanlangan qism va elementlar qanday ilmiy yoki 
metodik tamoyillarga tayanadi? Asarning g‘oyaviy-badiiy mazmunidagi qanday unsurlar 
tahlilga tortilishi kerak? Endigina ish boshlagan adabiyot o‘qituvchilarining juda 
ko‘pchiligi shu savollarga duch kelishadi, bu tabiiy holdir. Maktabdagi adabiy tahlillar 
ko‘pincha bir tomonlamalikda, muayyan qoliplar ichida chegaralanib qolishda ayblanadi. 
Jumladan, adabiyotshunos 
A.B.Yesin shunday yozadi: 
Olimlarning ayrimlari maktablardagi tahlilni tasodifiy, muallifning shaxsiy inon -
ixtiyori bilan tanlangan tamoyillargagina tayanadi, deb hisoblaydi hamda bunday 
tahllillarning ilmiy-metodologik asosini yo yo‘qqa chiqaradi, yoki tasavvur etolmaydi. 
Albata, har qanday tanlov va har qanday chegaralanish badiiy asarning 
kambag‘allashuviga, unga bir tomonlama yondashuvning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. 
«Mazmun sohasida mavzu, xarakterlar, g‘oya hamda syujet elementlari, shakl 
sohasida esa perso‘zbek jlar va badiiy nutqning ayrim xususiyatlari (ko‘proq 
muvaffaqiyatli qo‘llangan ikki-uchta ko‘chim) ko‘rib chiqiladi», biroq «badiiy 
tuzilmaning problematikasi, pafosi, kompozitsiyasi, unda tasvirlangan olam singari 
eng muhim masalalari tashqarida qolib ketadi» 
Удалить Водяной Знак
Wondershare
PDFelement

---

Ammo bu yondoshuvlarga faqat tasodifiylik yoki sub’ektiv fikr mahsuli sifatida qarash 
ham to‘g‘ri emas. Maktab ta’limi tajribasining hozirgacha to‘plan-gan holati bu xil 
qarashlarni rad etadi. Qolaversa, maktab tahlilida har qanday ilmiy-nazariy asos yo‘q 
deyish ham to‘g‘ri emas. Bularning barchasi birinchi navbatda, adabiyotshunoslik 
nazariyasi, adabiyot tarixi, hozirgi adabiy jarayon, shuningdek, pedagogika-psixologiya 
turkumidagi fanlarning yutuq va xulosalari zamirida yuzaga keladi. Qolaversa, adabiyot 
o‘qitishning o‘z tajribalari ham bor, metodika nazariyasi va amaliyoti bu borada o‘zining 
aytar so‘ziga ega. Maktab ta’limidagi badiiy asar tahlili hatto badiiy matnni o‘rganish 
nuqtai nazaridan ham to‘la bo‘lolmaydi. Buning qator sabablari ma’lum albatta. Shunga 
qaramay biz «badiiy asarlarning nihoyatda xilma-xil mavzu qirralaridan qaysi birlarini 
yetakchi sifatida tanlashimiz kerak? Bunday tanlovga nimalar asos bo‘-ladi? 
O‘qituvchining shaxsiy tajribasimi? Intuitsiyami? Adabiyotshunoslikdagi ilmiy asoslarmi 
yoki yana boshqa biror narsalarmi?» degan savol berishga haqlimiz. O‘qituvchining, 
adabiyot o‘qituvchisinig asosiy vazifasi o‘quvchiga yozuvchi ko‘zda tutgan badiiy olam 
eshiklarini ochib ko‘rsatishdan iborat. Badiiy olam deyilgan qutlug’ qasrning muborak va 
muqaddas osto‘zbek siga olib kelingan o‘quvchi bu qasrning cheksiz osmonidagi rangin 
yulduzlaridan hayrat tuyg‘ularini yuqtirishi, ulardan olam va odam sirlarini o‘rganishning 
sehrli kalitlarini topishi darkor. Ma’lumki, badiiy asarlar, ayniqsa, hajman katta bo‘lgan 
yirik janrlar, bir qator mavzularni birlash-tirib turadi. Izzat Sulton uni «mazmundagi 
salmoqdorlik» deb atagan edi
18
. Ularning orasida yetakchi va bosh mavzularning bo‘lishi 
ham tabiiy. Masalan, Cho‘lponning «Kecha va Kunduz»i mavzularga boyligi bilan 
e’tirofga loyiq. Unda adib «o‘zbek xalqining XX asr boshlaridagi hayotini badiiy 
gavdalantirishni maqsad qilib qo‘ygan», «Turkistonning tarixiy taqdirini», «XX asr 
boshlarida, ya’ni kapitalistik munosabatlar endigina shakllana boshlagan sharoitda 
maydonga kela boshlagan burjuacha ishbilarmon korchalon odamlar oifasiga mansub»
19
kishilarni ko‘rsatgan. 
Tabiiyki, unda ijtimoiy zulm, sevgi va muhabbat, ota va bola munosabati, ijtimoiy 
guruhlar orasidagi munosabatlar, milliy va ma’naviy qadriyatlar haqida ham bahslar 
yuritilgan. Biroq asardagi problematika hamma vaqt ham tahlilda yetakchi unsur 
bo‘lmasligi mumkin. Bu degani asosiy muammo o‘quvchilar e’tibo-ridan chetda qoladi, 
degani emas. Tahlil uchun asarning qaysi bir unsuri jalb etilmasin, undan ko‘zlangan 
maqsad bitta bo‘ladi. Bu ham bo‘lsa, muallif ko‘zda tutgan asosiy masalaga e’tibor 
berishdir.
Kirish mashg‘ulotlari adabiy ta’limning uzluksizligi va uzviyligini ta’minlashda, shu 
muhim printsipning amalga oshishida ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. Uning vositasida oldin 
o‘tilgan mavzular bilan, shu adibning oldingi sinflarda o‘rganilgan asrlari bilan 
aloqadorlik yo‘lga qo‘yiladi. Masalan, «Ufq romani haqida gap boradigan bo‘lsa, o‘z-
o‘zidan Vatan va vatanparvarlik, vatan himoyasi va alohida olingan shaxs, mas’uliyat, 
burch singari tushunchalar haqidagi xotiralar uyg‘o‘zbek di. Shu munosabat bilan 
oldingi sinflarda o‘rganilgan «Shiroq», «To‘maris», O‘rxun obidalari, «Suhayl va 
Guldursun» dostoni, Navoiyning «Saddi Iskandariy» dostoni, shuningdek, «Oltovlon va 
yettinchi» singari asarlar eslanishi mumkin. Bularning yoniga o‘quvchilarning o‘zlari 
mustaqil tarzda o‘rgangan asarlar ham kelib qo‘shiladi. 
Kirish mashg‘ulotlari o‘quvchilarni asar bilan oshno bo‘lish jarayonlarining 
osto‘zbek siga olib kelsa, ularni shu jarayonga tayyorlasa,