B. A. Xakimov biologiya fanidan masalalar

Gameta olishning yana bir eng oddiy usuli getrogameta usuli. 
Gameta olishning yana bir eng oddiy usuli getrogametalar sonini hisoblab formilaga 
(2 
n
)
darjasiga qo‘yish va chiqqan sonni 
2 
ga bo‘lish kerak. 
2
o‘zgarmas son 
n
gaetrogamlar soni.
Masalan AaBBDd digetrozigota 
2 
n 
=
2 
2 
=4:2=2 yani 2 ta katta A, 2:2=1 bittadan katta D va 
kichik d qo‘yiladi. AB D, AB d, a B D, a B d 
Poliduragay chatishtirishda hosil bo‗lgan gametalar soni, kombinatsiyalar soni, genotip va 
fenotipbo‗yicha ajralish sinflarini keltirib chiqarish umumiy formulalari 
Chatishtirish 
Allel 
juftlar 
soni 
Gameta 
xillari 
soni 
Gametalar 
kombinatsiyasi 
soni 
Fenotip 
klass soni 
Genotip 
klass 
soni 
Ajralishning 
fenotipik 
formulasi 
Monoduragay 1 
2
1
=2 
4
1
=4 
2
1
=2 
3
1
=3 
(3: 1)
1
=9: 1 
Diduragay
2 
2
2
=4 
4
2
=16 
2
2
=4 
3
2
=9 
(3: 
1)
2
=9:3:3:1 
Triduragay
3 
2
3
=8 
4
3
=64 
2
3
=8 
3
3
=27 
(3: 1) 
3
Triduragay
4 
2
4
=16 
4
4
=256 
2
4
=16 
3
4
=81 
(3: 1) 
4
n
n
2
n
4
n
2
n
3
n
(3: 1) 
n

---

121 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
Odamdagi ba`zi bir kasalliklarning nasldan-naslga o`tish tiplari 
 
Autosom 
dominant tip
Autosom 
retsessiv tip
X jinsiy 
xromosamaga 
birikkan holda
Allergiya (bronxial)
Albinizm
Gemofiliya (qon 
ivimaslik kasalligi) 
Astigmatizm
Astigmatizm 
Yaqindan 
ko`ruvchanlik
Fenilketonuriya
Tug`ma nistagm 
Uzoqdan 
ko`ruvchanlik
Qand kasalligi
Fosfat diabet 
Bod (podagra)
Kar-soqovlik
Shapko`rlik 
Maymoq tovonlik
Amavrotik idiotiya 
Tug`ma patoz 
(ko`zning 
yumilib qolishi) 
Tug`ma katarakta
Gepato-dentikulyar 
Tish emalining 
yo`qolishi
Degeneratsiya
Oilaviy pigment 
nevusi 
Ixtioz
O`roqsimon 
anemiya 
Shizofreniya
Shizofreniya
Daltonizm (ramgni 
ajrata 
olmaslik) 
Sindaktiliya
Fridreyx oilaviy 
ataksiyasi 
Braxidaktiliya 
Mnopatiya (Landuzi 
Dejerin formasi) 
Mioklontse-
epilepsiya 
Gentington xoreyasi 
Reklingauzen 
kasalligi
Marmar kasalligi 
Tug`ma retinopatiya 
Eshituv nervining 
tug`maatrofiyasi 
Miopatiya-Erb 
formasi 
Migren
Mikrosefaliya 
Ixtioz 
 
Odamlardagi belgi va kasalliklarning irsiylanishi 
Dominant
Retsessiv 
Autosomaga birikkan belgilar 
1 
Qora soch
Malla soch 
2 
Til uchini qayira olishi
Til uchini qayira olmasligi 
3
Tilni nay qilib o‘ray olish
Tilni nay qilib o‘ray olmaslik 
4
Teri, soch, ko‘zdagi pigmentlarning 
(rangning) normalligi 
Albinizm – pigmentning 
yo‘qligi 
5
Ko‘zning katta bo‘lishi
Ko‘zning kichik bo‘lishi 
6
O‘naqaylik
Chapaqaylik 

---

122 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
7
Qirra burun
To‘g‘ri burun 
8
Polidaktiliya – ko‘p barmoqlilik
Normal barmoq (5 ta) 
9
Braxidaktiliya – kalta barmoqlilik
Normal barmoq 
10
Sindaktiliya – barmoqlarning yopishgan 
bo‘lishi 
Normal barmoq 
11
Yuzda sepkil bo‘lishi
Sepkil bo‘lmasligi 
12
Past bo‘y
Baland bo‘y 
13
Normal eshitish
Tug‘ma karlik 
14
Normal nutq
Soqovlik 
15
Ter bezlarining normada bo‘lishi
Ter bezlarining yo‘qligi 
16
Rezus musbat qon (Rh+)
Rezus manfiy qon (Rh-) 
17
II, III, IV qon guruhi
I qon guruhi 
18
Eritrotsitlarning normal shakli
O‘roqsimon anemiya 
19
Burun kataklarining kengligi
Burun kataklarining torligi 
20
Yuzda botiqlik (chuqurcha) bo‘lishi
Yuzda botiqlik bo‘lmasligi 
21
Quloq suprasi pastki qismining teriga 
yopishmaganligi 
Quloq suprasi pastki qismining 
teriga yopishgan bo‘lishi 
22
Qora ko‘z
Ko‘k yoki kulrang ko‘z 
23
Bosh barmoqning to‘mtoq va yalpoq 
bo‘lishi 
Bosh barmoqning to‘mtoq va 
yalpoq bo‘lmasligi 
24
Mongoloid ko‘z
Yevropoid ko‘z 
25
Uzun kiprik
Kalta kiprik 
26
Terining qoraligi
Normalligi 
27
Jingalak soch
Tekis soch 
28
Axandroplaziya – pakanalik
Normal bo‘y 
29
Miopiya – yaqindan ko‘rish
Normal ko‘rish 
30
Labning qalin bo‘lishi
Labning ingichka bo‘lishi 
31
Qoshning sertuk bo‘lishi
Qoshning siyrak bo‘lishi 
32
Yuqori qovoqning osilganligi
Normalligi 
33
Katta burun
Kichik burun 
Jinsga birikkan belgilar 
1 
Ko‘z qorachig‘ining to‘liq ko‘rinishi
Ko‘z qorachig‘ining to‘liq 
ko‘rinmasligi 
2
Ter bezlarining normada bo‘lishi
Ter bezlarining 
bo‘lmasligi 
3
Qonning normal ivishi
Qonning ivimasligi 
(Gemofiliya) 
4
Ranglarni normal ajrata olish
Ranglarni ajrata olmaslik 
(Daltonizm) 
5
Raxit kasalligi
Sog‘lomlik 
6
Agammaglobulinemiya
Sog‘lomlik 
7
Tishlarning qorayishi
Sog‘lomlik 
 

---

123 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
 
Irsiylanish turlari hamda ularning fenotipik, genotipik sinf va nisbatlari 
N 
Irsiylanish nomi 
Fenotip 
sinf 
Fenotipik 
nisbat 
Genotip 
sinf 
Genotipik 
nisbat 
1 
Monoduragay 
Irsiylanish (to‘liq) 
2 
3:1 
3 
1:2:1 
2 
Monoduragay
Irsiylanish (chala) 
3 
1:2:1 
3 
1:2:1 
3 
Monoduragay 
Bekros irsiylanish 
2 
1:1 50% : 50% 
2 
1:1 
50% : 50% 
4 
Diduragay 
Irsiylanish (to‘liq) 
4 
9:3:3:1 
9 
1:2:2:4:1:2:1:2:1 
5 
Diduragay 
Irsiylanish (chala) 
9 
1:2:2:4:1:2:1:2:1 
9 
1:2:2:4:1:2:1:2:1 
6 
Diduragay 
bekros 
irsiylanish 
4 
1:1:1:1 
25%:25%:25%:25% 
4 
1:1:1:1 
25%:25%:25%:25% 
7 
Triduragay irsiylanish 
8 
27:9:9:9:3:3:3:1 
27 
- 
8 
Triduragay 
bekros 
irsiylanish 
8 
1:1:1:1:1:1:1:1 
12.5% dan 
8 
1:1:1:1:1:1:1:1 
12.5% dan 
9 
Tetraduragay 
irsiylanish 
16 
81:27:27:27:27: 
9:9:9:9:9:9:3:3:3:3:1 
81 
- 
10 
Tetraduragay 
bekros 
irsiylanish 
16 
1:1:1:1:1:1:1:1: 
1:1:1:1:1:1:1:1 
6.25% dan
16 
1:1:1:1:1:1:1:1: 
1:1:1:1:1:1:1:1 
6.25% dan 
11 
Komplementar 
irsiylanish 
4/3/2 
9:3:3:1 / 9:6:1 
9:3:4 / 9:7 
9 
1:2:2:4:1:2:1:2:1 
12 
Epistaz irsiylanish 
3/2 
12:3:1 13:3 
9 
1:2:2:4:1:2:1:2:1 
13 
Polimer irsiylanish 
5/2 
1:4:6:4:1;15:1 
9 
1:2:2:4:1:2:1:2:1 
14 
Jinsganing irsiylanish 
2 
1:1 
2 
1:1 
15 
Birikkan 
holda 
irsiylanish (to‘liq) 
2 
3:1 
3 
1:2:1 
16 
Birikkan 
holda 
irsiylanish (bekros) 
4 
1:1:1:1 
25%:25%:25%:25% 
4 
1:1:1:1 
25%:25%:25%:25% 
17 
Pleytropiya 
(letal) 
irsiylanish 
2 
2:1 
2 
2:1 

---

124 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
Asosiy tushunchalar. 
Monoduragay 
Irsiylanish (to‘liq) 
Bitta belgi bo‘yicha irsiylanishi 
Monoduragay
Irsiylanish (chala) 
Oraliq irsiylanish to‘liq dominantlik 
qila olmaydi 
Monoduragay 
Bekros irsiylanish 
Tahliliy chatishtirish 
Diduragay 
Irsiylanish (to‘liq) 
Ikki belgi bo‘yicha chatishtirish 
Komplementar irsiylanish 
To‘ldirmoq degan ma‘noni bildiradi 
Epistaz irsiylanish 
Ingibitor 
genlar 
orqali 
amalgam 
oshiradi 
Polimer irsiylanish 
Bir 
nechta 
belgilar 
orqali 
charishtiriladi. 
Pleytropiya (letal) irsiylanish 
Halokatga olib keluvchi genlar 
 
8.4.Monoduragayga doir masalalar 
Bir juft belgisi bilan keskin (alternativ) farq qiladigan ikki organizmni chatishtirishga 
monoduragay chatishtirish 
deyiladi. G.Mendel tajribalari ham shunday chatishtirishdan 
boshlangan. Bunga no‗xat avlodlarini olgan. Misol: qizil gulli no‗xatni oq gulli no‗xat bilan, 
sariq donli no‗xatni yashil donli bilan monogibrid chatishtirgan. Bunda 7 juft belgi o‗rganilgan. 
Umuman, chatishtirishdan oldin ota-ona formalar bilan qancha bo‗g‗inlarda irsiy jihatdan turg‗un 
ekanligiga ishonch hosil qilish kerak. Mendel 1 xil belgi bilan farq qiladigan no‗xatlarni 
chatishtirganda birinchi bo‗g‗in duragaylar bir xil bo‗lishini, ya‘ni ularda ota yoki onadagi bir 
belgi ro‘yobga chiqishini aniqladi. Qizil va oq gulli no‗xatlar chatishtirilganda birinchi bo‗g‗in 
duragaylarda faqat qizil gul hosil bo‗ladi. Sariq va yashil rangli no‗xatlar chatishtirilganda sariq 
donli no‗xat hosili olingan. Mendel 1- bo‗g‗in (F1) da duragaylarda ko‗zga ko‗ringan ota va ona 
belgilarni dominant (ustun) belgilar deb atagan va ularning irsiy faktorlarini alfavitning katta 
harflari bilan belgiladi (A, B, D). Birinchi bo‗g‗inga ko‗ra ko‗rinmagan belgilarni retsissiv 
(chekinuvchan yoki yashirin) belgilar deb atab ularning irsiy faktorlarini alfavitning kichik harflari 
bilan belgiladi (a, b, d). Mendel dominantlik hodisasi ona yoki ota sifatida qaysi forma olinishiga 
bog‗liqligini tekshirish uchun, sariq donli no‗xatning ona gulini, yashil donli no‗xatning ota guli 
changi bilan, yashil donli no‗xatning ona gulini, sariq donli no‗xatning ota guli changi bilan 
changlatadi. Har ikkalasida ham bir xil natija - sariq donli no‗xat rivojlanadi. Dominantlik 
hodisasi ota yoki ona sifatida qaysi forma olinishiga bog‗liq emasligini aniqladi. Mendel 
aniqlagan dominantlik qonuni birinchi bo‗g‗in duragaylarining bir xil bo‗lish qonuni ham deb 
yuritiladi. Bu qoidaga ko‗ra birinchi bo‗g‗in duragaylari ota yoki onadagi bir belgini o‗zida 
ruyobga chiqaradi Demak dominant belgi AA genlarni, retsissiv belgilar aa genlarni o‗z ota-
onalaridan olganida, bu o‗simliklarning jinsiy hujayralarida bittadan gen bo‗lib, bular jinsiy 

---

125 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
hujayralar ishlab chiqaradi. A va a lar duragay organizmlar keltirib chiqaradi. F1 bo‗g‗inda 
chatishtirish bo‗yicha hosil bo‗lgan donlarni kelgusi yil ekilsa ikkinchi bo‗g‗in, ya‘ni F2 da 2 xil 
gulli o‗simlik hosil bo‗ladi (oq va qizil). Bu hodisani belgilar bo‗yicha ajralish deb ataladi. 
Ikkinchi bo‗g‗in F2 da belgilar bo‗yicha ajralish miqdori aniq bo‗lib, hamma o‗simlikning 3/4 
qismi qizil, 1/4 qismi oq gulli bo‗ladi. Ya‘ni dominantlik retsissivlikka nisbatan 3:1 bo‗ladi. 
Demak oq belgi yo‗q bo‗lib ketmay, 2-bo‗g‗inda paydo bo‗ladi. Ikkinchi bo‗g‗in (F2) dagi hamma 
oq gulli o‗simliklar o‗zaro chatishtirilsa ular keyingi bo‗g‗inlarda (Fn) ham faqat oq gulli bo‗ladi. 
Sariq gulli (3/4) o‗simliklar o‗zaro chatishtirilsa, F3 da va keyingi bo‗g‗inlarda ularning faqat 1/4 
qismi sariq gulli bo‗lib, qolgan 2/4 qismi 3:1 nisbatda ajraladi. Ya‘ni 3 qismi sariq 1 qismi oq gulli 
bo‗ladi. Uchinchi bo‗g‗in F3 da gulning sariq rangidominant belgi 1:2 nisbatda, barcha ikkinchi 
bo‗g‗in o‗simliklar irsiy imkoniyatlari bo‗yicha 1:2:1 nisbatda ajraladi.