Œзбекистон республикаси олий ва œрта махсус

15.2 Mexnat potensiali komponentlari. Ish vakti resurslari. 
 
Mehnat potensiali: komponentlari birinchi elementi – inson salomatligi. 
Xayotdan konikish salomatlikni eng asosiy elementidir. Mamlakat axolisini 
salomatligiga ta’sir kursatadigan asosiy omillardan biri ogir va zararli ishlarda 
ayollar ishlashi xisoblanadi. Ayol salomatligi esa farzandlar salomatligiga ta’sir 
kursatadi. Mamlakat axolisini urtacha umr davri xam shunga yarasha kamayib 
boradi. 
Ikkinchi elementi – eng avvalo kishining xulk – atvorida xisoblanadi. 
Xulk-atvorni iktisodiy moxiyati kuyidagi talabalarga javob berishi kerak. 
1.
Xar kanday vaziyatda xam tugri bulish. 
2.
Berilgan va’dani uz vaktida bajarish. 
3.
Mehnatsevar, tadbirkor bulish. 

---

4.
Xayotda kamtarona yashab, xar bir ishda tartibli bulish. 
Uchinchi elementi – tashkilotchilik. Tashkilotchilikni asosiy xolati 
vaktdan okilona foydalanish. Germaniyada bogcha yoshidagi bolalarga bir
koidani urgatadilar. Tartib – bu xayotni yarmi xisoblanadi. 
Mehnatni tashkil etishni yapon metodidan "besh S" ga asoslangan. 
Seyri – tartiblilik, seytan – pokizalik, seyso – tozalik, seykesu – 
sarishtalik, sirsuke – intizom. 
Turtinchi elementi - ma’lumoti. A.Marshall etganidek, ma’lumot – 
jamiyatga va oilaga kuyilgan kapital xisoblanadi. Barcha rivojlangan 
mamlakatlarda uskunalarga ketgan xarajatlardan kura , bilim olishga ketgan 
xarajatlar tezrok koplanadi. 
AКSh da 240 mln axolidan 12,5 mln talabalar tashkil etadi. AКShda bir 
talabaga yiliga 18.000 dollar sarflanadi. 
Ish vakti resurlari ikki omil : ishlovchilar soni va ish vakti bilan 
aniklanadi. 
Кorxonalarda ishlovchilar soni ish joyi soni bilan, bu esa uz navbatida 
mahsulot ishlab chikarish xajmi, mehnattalablilik va smenalar soni bilan 
aniklanadi. 
Mamlakat miqiyosida ishlovchilar soni – mehnatga layoqatli aholi, turli 
ishlarga extiyoji, ish xaki darajasi va boshka omillar bilan aniqlanadilar. 
Qisqacha aytganda bandlik darajasi mehnat bozorida mehnatga talab va
uning taklifi bilan aniqlanadi. 
Ish vaqti esa O’zbekiston Respublikasi mehnat tug’risidagi qonuniga 
asosan belgilanadi. 
Ish vakti normalarining belgilanishi xodim mehnatini mikdor va sifat 
jixatidan ulchash vositasi xamda shunga kura ish xaki tulash me’ri korxona 
mehnat natijalarini aniklashga yordam beruvchi kursatkich vazifalarini bajaradi. 

---

Rivojolangan mamlakatlarda xaftasiga 33-40 soat ish vaqti bo’lib, 
otpuskalar 4-6 xaftagacha bo’ladi. 
Mehnat tugrisidagi konun xujjatlari ish vaktining kunlik, xaftalik va yillik 
normalarini belgilaydi.