Qarshi davlat universiteti fizika-matematika fakulteti ’’astronomiya va optika kafedrasi’’ Toshquvatova Nuriya Abdiqayumovnaning

1.3. Optik tola turlari va ularning tavsiflari.
To‘lqin uzunligiga nisbatan o‘zak diametriga bog‘liq ravishda optik tolalar 
bir modali va ko‘p modaliga bo‘linadi [11,12]. Bir modali optik tolalarda 
ko‘pincha o‘zak diametri 7-10 mkm (1.2,а-rasm), ko‘p modali optik tolalarda esa 
50-62,5 mkm (1.2,b-rasm) bo‘ladi. Ikkala turda qobiq diametri 125 mkm ni tashkil 
etadi. Amaliyotda ko‘p modali va bir modali optik tola diametrlarining boshqa 
qiymatlari ham mavjud. Bir modali optik toladan faqat bir moda (yorug‘lik 
tashuvchi) uzatiladi. Ko‘p modali optik toladan esa apertura burchagi doirasida 
tolaga turli burchaklar ostida kiritiladigan bir necha yuzlab ruxsat etilgan 
modalarni bir vaqtda uzatish mumkin. Barcha ruxsat etilgan modalar turli tarqalish 
yo‘li va vaqtiga ega.
Ko‘p modali optik tolalar sindirish ko‘rsatkichi n bo‘yicha pog‘onali
( 1.3,a-rasm ) va gradiyent (1.3,b-rasm) tolalarga bo‘linadi. 
Pog‘onali sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalar ikki muhit 
chegarasida sindirish ko‘rsatkichlarining keskin (pog‘ona ko‘rinishida) o‘zgarishi 
(n
1 
dan n
2 
ga) bilan xarakterlanadi. Pog‘onali sindirish ko‘rsatkichli optik tolalar 
o‘tkazish polosasini chegaralaydi, lekin gradiyent sindirish ko‘rsatkichli optik 
tolalarga nisbatan arzon hisoblanadi.
d=
7
-10
μм
D=125

2 
μм
а) 
D=125

2 
μм
b) 
d=50-62,5 
μм

---

15 
1.2-rasm.Bir modali (a) va ko‘p modali (b) optik tolalarning ko‘ndalang kesimi
1.3-rasm. Pog‘onali (a) va gradiyent (b) ko‘p modali optik tolalarning tuzilishi va 
sindirish ko‘rsatkichi ko‘rinishlari.
Gradiyent sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalar pog‘onali sindirish 
ko‘rsatkichli tolalarga qaraganda ravon sindirish ko‘rsatkichiga va modalararo 
dispersiyaning kamayishi bo‘yicha yuqori texnik ko‘rsatkichlarga ega. Chunki 
gradiyent sindirish ko‘rsatkichli optik tolada modalarning tarqalish tezligi 
(dispersiyasi) bir-biridan juda ham katta farq qilmaydi. Dispersiya impulslarning 
kengayib ketishiga, uzatilayotgan signallarning buzilishiga olib keladi. Shuning 
uchun hozirda gradiyent sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalar keng 
tarqalgan. Gradiyent sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalarning eng 
asosiy kamchiligi ularning qimmatligi va ishlab chiqarishni murakkabligidir. Ko‘p 
Sindirish ko‘rsatkichi 
ko‘rinishi 
30-100
μм
Sindirish ko‘rsatkichi 
ko‘rinishi 
20-50
μм
Tuzilishi 
 n
2 
n
1 
b)
n
2 
 n
1 
a)
n
2 
n
2 

---

16 
modali optik tolalarda modalararo dispersiya o‘tkazish polosasi va aloqa 
masofasini chegaralaydi[8,9,25].
Bir modali optik tolalardan magistral aloqa tarmoqlarida foydalaniladi[13]. 
Chunki bir modali optik tolalarda signallar ko‘p modali rejimga qaraganda kam 
buzilish bilan uzatiladi. Turli tolalar bo‘ylab optik signallarning tarqalishi 1.4-
rasmda tasvirlangan. 
1.4-rasm. Turli optik tolalardan yorug‘lik nurining tarqalishi va 
ularning sindirish ko‘rsatkichlari ko‘rinishlari. 
Dispersiya 
n
1
 
P 
t
1
 

t
2
 
t
2
 
Chiqish 
impulsi 
Kirish
impulsi 
Yuqori tartibli moda 
Quyi tartibli moda 
n
2
 
t
1
 
Kirish
impulsi 
Kirish
impulsi 
Chiqish 
impulsi 
Chiqish 
impulsi 
n
2
 
n
1
 
n
2
 
b) 
P
 
P
 
d) 
t
1
 

t
2
 
a) 
n
1
 
Dispersiya 

---

17 
a) - ko‘p modali, pog‘onali sindirish ko‘rsatkichli optik tola; 
b) - ko‘p modali, gradiyent sindirish ko‘rsatkichli optik tola; 
d) - bir modali, pog‘onali sindirish ko‘rsatkichli optik tola. 
Bir modali optik tolalarda modalararo dispersiyaning yuzaga kelmasligi 
sababli ular yuqori o‘tkazish qobiliyatiga ega. Biroq uzatuvchi qismda birmuncha 
qimmat bo‘lgan lazer diodlardan foydalanish talab etiladi.
Optik tolada signallarni uzatish sifatiga ta’sir qiluvchi eng muhim 
omillardan biri dispersiya hisoblanadi. Dispersiya bu yorug‘lik impulslari oxirlarini 
cho‘zilishi, ya’ni impulslarni kengayishidir. Impulslar kengayib, bir birini 
qoplaydi, simvollararo buzilishlar yuzaga keladi va qabul qilishda impulslar 
ketma-ketligidan uzatilgan foydali informatsiyani ajratib bo‘lmay qoladi.
Dispersiya o‘tkazish qobiliyatini kamaytirib, optik tizimlarni ish tezligini 
chegaralaydi.Odatda dispersiya bir kilometr hisobida meyorlashtiriladi va ps/km da 
o‘lchanadi.

---

18