452
18-bob. BUXGALTERIYA HISOBINING ZAMONAVIY
NAZARIYALARI VA MODELLARI
18.1. Statik buxgalteriya hisobi
Buxgalteriya hisobi nazariyasini tadqiq qiluvchilarning ta’kidlashicha:
L.Pacholidan keyingi ikki yuz yilda buxgalteriya hisobi matematikaning bir
qismi; undan keyingi ikki yuz yilda esa huquqning bir qismiga aylangan
hamda so‘nggi yuz yildan oshiq davrda buxgalteriya
hisobining maqomi
hisobning tub mohiyatidan kelib chiqqan holda aniqlanmoqda.
Biroq, huquqning buxgalteriya hisobiga ta’siri uni grafik yozuvlar
paytida ham, hozirgi vaqtda ham kuzatiladi. Huquq ta’sirining
gnoseologiyasi Rim huquqiga borib taqaladi. Qadimgi Rimda
22
[1. – S. 45 -
46] bankrot bo‘lganlar umuman kechirilmagan: qarzlarini to‘lay olmagan
omadsiz savdogarlarning skameyka
23
si sindirilgan (
banca rotta
). Ko‘p
hollarda ular u tijoratchilar (savdogarlar) jamiyatidan chetlashtirilgan.
Rim huquqi buxgalterlik kasbi vakillarida
konservativ fikrlashni
shakllantirishga ta’sir ko‘rsatgan. Birinchilardan bo‘lib, vujudga kelgan
ehtiyotkorlik kontseptsiyasi: korxona faqat tugatilayotgan paytdagina
foydani ishlatishi (zararni taqsimlashi) mumkinligini, ya’ni
natija
korxonaning yopilishiga olib kelmasligi va qarzlarni ta’minlashga yetarli
bo‘lishini ifodalaydi. Shunday qilib, savdogarning mulklari olingan kreditlar
va vujudga kelgan majburiyatlarni qoplashga yetarli bo‘lishi zarur. O‘sha
paytlardayoq buxgalterlar mulklarni baholashga alohida sinchkovlik bilan
(uni kamaytirishga moyillik bildirilgan holda) yondashganlar, biroq, bunday
yondashuvlarni qarzlarga nisbatan qo‘llamaganlar.
Faoliyatini tugatgandan keyin foydani taqsimlashda to‘sqinlik
bo‘lmaydigan an’anaviy (klassik) uzluksiz faoliyat ko‘rsatmaydigan korxona
faoliyatini buxgalteriya yozuvlarida aks ettirishga Venetsiyalik savdogar-
dengizchilarning tijorat-korxonada suzish yakunlanganidan
keyin foydani
taqsimlash bo‘yicha hisob modelini keltirishimiz mumkin.
Savdogar-dengizchilar har bir safar uchun tovarlar xarid qilish va kema
sotib olish xarajatlarini qayd qilish maqsadida alohida schyot ochishgan.
22
Ришар Ж.
Бухгалтерский учет: теория и практика. - М.: Финансы и статис¬ тика, 2000.
23
453
Safar yakunlanganidan keyin tovarlarni sotishdan tushum va kemani qayta
sotishdan daromadlar ushbu schyotga yozilgan. Agar savdogar kemani
(transport vositasini) keyingi safarlarga foydalanish uchun olib qolsa, u
sotish mumkin bo‘lgan baho bo‘yicha baholangan.
Savdogar-dengizchilar tijorat safarining muddati doimiy bo‘lmagan va
u yakunlangandan keyin
faoliyat natijasi aniqlanib, soliqlar to‘langan va
mulkdorlar o‘rtasida foyda taqsimlangan.
Biroq, buxgalteriya hisobi tarixida moliyaviy natijalarni aniqlash va
sheriklik bitimining muddati tugaganidan keyin mulkdorlar o‘rtasida foyda
taqsimlanishi bo‘yicha bundanda qadimiyroq dalillar mavjud. Professor
R.De
Ruver guvohlik berishicha, Florentsiyadagi Alberti kompaniyasida
1302-yildan boshlab 1329-yillargacha «daromad yoki zararni hisoblash,
keyinchalik ularning schyotlarini kreditlash yoki ulardan tegishli summalarni
hisobdan chiqarish yo‘li bilan hamkorlar o‘rtasida taqsimlash uchun
moliyaviy hisobotlar muntazam ravishda tuzilmagan.
Daromadlar taqsimlanishi oralig‘ida bir
yildan besh yilgacha vaqt
o‘tgan. Bu vaqt oralig‘ida shirkatga bitta ham yangi a’zo (hamkor) qabul
qilinmagan hamda hech kimga shirkatdan chiqish va kapitaldagi ulushini
olishga ruxsat berilmagan. Hatto hamkorlardan birortasi vafot etganida ham
shirkatdan avtomatik ravishda chiqarilmagan hamda uning merosxo‘rlari
o‘zlariga tegishli bo‘lgan foydani va kapitaldagi ulushini olish uchun keyingi
daromadni taqsimlashni kutishga majbur bo‘lishgan. Ko‘rinib turibdiki,
kompaniyaning har bir xo‘jalik faoliyati yakunlanganida
shirkat haqidagi
shartnomani tiklash yoki uzaytirish amalga oshirilgan. Daromadlarni
taqsimlash tartibi shartnoma bandlari bilan oldindan belgilab qo‘yilgan va
shartnoma kuchda bo‘lgan davrda o‘zgartirilmagan. …. Foyda debitorlar,
ombordagi tovarlar va kassadagi pul mablag‘larini hisobga olgan holdagi
korxonaning barcha mablag‘laridan majburiyatlar
va kiritilgan kapitalning
jamini ayirish orqali aniqlangan»
24
[2. - S.23-27].
Moliyaviy natijani hisoblash formulasini quyidagicha yozish mumkin:
yoMN= A
1
-(M
1
+UK
0
) (1)
Bu yerda: A
1
– shirkat haqidagi shartnomaning tugallanish vaqtidagi
mulklar qiymati;
M
1
– shirkatning qarz majburiyatlari;
UK
0
- shirkat ishtirokchilari tomonidan u tashkil qilinganida kiritilgan
ustav kapitali.
24
Do'stlaringiz bilan baham: 
