Mehnat muhofazasi

9.7. O‘t o‘chiruvchi moddalar va ularning xususiyatlari
Eng kång tarqalgan o‘t o‘chirish moddalariga suv, suv bug‘i, uglåkislota,
namlagich, kimyoviy va havo-måxanik ko‘pik, galoid tarkibli uglåvodorod,
kukun tarkibli aralashma, uglårod ikki oksidi, brometil birikma, inårt gaz
va boshqa måxanik vositalar (qum, tuproq, bråzånt va h.k) kiradi.
O‘t o‘chirish moddalari quyidagicha tasniflanadi:
Yong‘inni o‘chirish usuliga ko‘ra:
– sovituvchi (suv va qattiq uglåkislota);
– suyiltiriluvchi, ya’ni yong‘in zonasidagi kislorod miqdorini kamaytirish
(ma’lum miqdordagi uglåkislota gazi, yupqa zarrali suv, suv bug‘i yoki
inårt gaz aralashmasi);
– izolyatsiyalovchi harakatdagi (yonish zonasi, atrof-muhit bilan ko‘pik
yoki kukun pardasi hosil qilish orqali izolyatsiyalanadi);
Elåktr o‘tkazuvchanligi bo‘yicha:

elåktr o‘tkazuvchi (suv, suv bug‘i va ko‘pik);

elåktr o‘tkazmaydigan (gazlar va kukunlar);
Zaharliligi bo‘yicha:
· zaharsiz (suv, ko‘pik va kukunlar);
· kam zaharli (uglåkislota va azot);
· zaharli (3,5 brometil, fråon tarkibli).
Suv o‘t o‘chirishda alohida yoki turli xil kimyoviy moddalar bilan
aralashma holatida foydalaniladi. Suvning o‘t o‘chirish xususiyati yonuvchi
moddani yonish haroratidan quyi haroratgacha sovitishga asoslangan.
Suvning hajmi bug‘lanish davrida 1700 va undan ko‘p ortadi va bug‘
yonish zonasidan kislorodni siqib chiqaradi.
Uglåkislota (is gazi) va uglårod ikki oksid gazi rangsiz va havodan
1,5 marta og‘ir gaz. U yong‘in muhitida parda hosil qilib yong‘in zonasiga
kislorod kirishini to‘xtatadi. Undan sig‘imlardagi yångil yonuvchi va

---

117
yonuvchi suyuqliklar yong‘inini, elåktr jihozlar yong‘inlarini va muzåy,
arxiv kabilarda suv va ko‘pikdan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘lmagan
binolardagi yong‘inlarni o‘chirishda foydalaniladi.
Namlash vositalarining fizik xususiyati yonuvchi matåriallarni namlanish,
ho‘llanish xususiyatini orttirishga asoslangan. Ularga sovun, sintåtik
aralashmalar, amilsulfat alkilsulfonat va boshqa aralashmalar kiradi. Bu
aralashmalar yong‘in muhitida og‘ir bug‘ va gaz hosil qilib, yonish zonasiga
kislorod kirishini to‘xtatadi, haroratni susaytiradi va yong‘inni o‘chiradi.
Ko‘piklar kam issiqlik o‘tkazuvchanlik, yåtarli darajada qo‘zg‘aluv-
chanlik, issiqlikni qaytarish samarasi katta, tutun zichligini kamaytirish
xususiyati va kam måxanik mustahkamlikka ega bo‘lgan o‘t o‘chiruvchi
moddalar hisoblanadi. Ular tayyorlanish usuliga ko‘ra kimyoviy, havo-
måxanik va yuqori karrali ko‘piklarga bo‘linadi.
Kimyoviy ko‘piklar
alohida saqlanuvchi aralashmalar (ishqorli va
kislotali)ni yong‘in zonasiga uzatish yoki ko‘pik hosil qiluvchi kukunlar
aralashtirish orqali PG-50, PG-100 ko‘pik gånåratorlari yordamida hosil
qilinadi. Ko‘pik kukunlari – oltingugurt ammoniy va natriy bikarbonat
aralashmasi bo‘lib, 1 
kg
kukun va 10 litr suvdan 40–60 litr ko‘pik olish
imkonini båradi. Nåft mahsulotlari yong‘inlarini PO-1, PGP kukunlari,
spirt va atsåton yong‘inlarini GGPS kukuniga 2% sovun aralashtirilib
tayyorlangan ko‘piklar yordamida o‘chirish mumkin. Havo-måxanik
ko‘piklar havo-ko‘pik stvollari yordamida suv, injåktårlangan havo va
ko‘pik hosil qiluvchilar asosida olinadi.
Suvning bosimi
va ko‘pik hosil qiluvchilar xususiyatiga ko‘ra, ko‘piklar
o‘rta va yuqori karrali bo‘lishi mumkin. Ko‘pik karraligi dåganda hosil
bo‘lgan ko‘pik hajmining, uni hosil qilishga sarflangan barcha suyuqlik
miqdoriga nisbati tushuniladi. 5 dan 100 karralikgacha ega ko‘piklar kam va
o‘rta; 100 dan katta karralikka ega ko‘piklar yuqori karrali ko‘piklar dåyiladi.
Inårt gazlar
(argon, gåliy, radon kabi gazlar) asosan yong‘indan saqlanish
maqsadida nåft mahsulotlari sig‘imlarini payvandlashdan oldin to‘ldirib
ishlov bårishda ishlatiladi.
Måxanik vositalar
(bråzånt, voylok, qum, tuproq va b.) yong‘in
boshlanish davrida, ya’ni uchqunlanish fazasida o‘chirish maqsadida
foydalaniladi.