Mehnat muhofazasi

9.3. Yonish jarayonining mohiyati
Yonish–murakkab fizik-kimyoviy jarayon bo‘lib, u yonuvchi modda yoki
matårial bilan havo tarkibidagi kislorodning o‘zaro reaksiyasi ta’sirida yuzaga
kåladi. Yonish sodir bo‘lishi uchun albatta yonuvchi modda, kislorod va
yonish manbai bo‘lishi kerak. Agar havo tarkibida kislorod miqdori 14% dan
kam bo‘lsa, yonish jarayoni susayadi, kislorod miqdori 10% bo‘lganda esa
tutash yuzaga kåladi. Kislorod miqdori 8% bo‘lganda esa tutash ham to‘xtaydi.
Yong‘in manbaini ikki turga ajratish mumkin, ya’ni ochiq (alanga,
uchqun, qizigan buyumlar) va yashirin (kimyoviy reaksiyalar natijasida
hosil bo‘ladigan issiqlik miqdori, mikrobiologik jarayonlar adsorbsiyasi,
adibatik siqilishlar, ishqalanish, zarba).
Yong‘inni o‘chirishning mohiyati, yuqorida ta’kidlangan uchta yonish
jarayonini tashkil etuvchilarning o‘zaro ta’sirini to‘xtatishdan iborat.
Haroratining t
b
dan t
yo
oralig‘ida matårialning erishi, bug‘lanishi ro‘y
båradi. Harorat t
yo 
dan ortgandan so‘ng, oksidlanish jarayoni yuzaga kåladi
va oksidlanish reaksiyasi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik ta’sirida harorat
tåz o‘sadi. Tutash, o‘t olish haroratida esa butun matårial tutashi kuzatiladi
va nihoyat harorat t
a
ga yåtgach, alangalanish boshlanadi. Natijada,
harorat ortib, yonish harorati (t
yo
) ga yåtadi. Bu vaqtda tashqi manba
olinganda ham yonish davom etadi.
Tutash, o‘t olish harorati (t
t
)–bu yonuvchi moddaning eng quyi harorati
bo‘lib, bunda buyumning ustida gaz va bug‘lar hosil bo‘ladi va ular
tashqi manba ta’sirida alangalanadi. Låkin, ularni hosil bo‘lish tåzligi,
manbai yonish jarayonini kåchishi uchun kam hisoblanadi. Alangalanish
haroratida t
a
esa yonuvchi matårial tashqi manba ta’sirisiz ham yonadi.
Shu sababli, har doim t
t
harorati t
a
haroratidan kichik bo‘ladi.
Matårialga issiqlik (yonish manbai) ta’sir etgan vaqtdan alangalanish
davrigacha bo‘lgan vaqt oralig‘i induksiya davri dåb ataladi.
Ayrim modda yoki matåriallar ma’lum haroratda o‘z-o‘zidan
alangalanish xususiyatiga ega bo‘ladi. Ularning bu xususiyati havo, suv va
matårial (modda)larning o‘zaro ta’sirida yuzaga kålishi mumkin.
Alangalanish haroratiga bog‘liq holda yong‘inga xavfli suyuqliklar tåz
alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklarga bo‘linadi. Tåz alangalanuvchi
suyuqliklarning bug‘lari 45°
C haroratda, yonuvchi suyuqliklar esa 45°C dan
yuqori haroratda alangalanadi. O‘z-o‘zidan alangalanish harorati turli xil
matårial va moddalarda turlicha bo‘ladi, masalan, kårosin uchun 250–265°C,
bånzin uchun A-66- 255°C, dizål yoqilg‘isi uchun DZ-240°C va h.k.