|
Inson individualligining shakllanish qonuniyatlari
Psixikaning quyi darajasi ongsizlikdir. Ongsizlik – bu shunday psixik
jarayonlar va hodisalar yig‘indisiki, unda inson o‘z xatti-harakatlariga javob
bermaydi, anglamaydi. Bunga tush ko‘rish, ba’zi patologik hodisalar, alahlash,
gallyusinatsiya kabilar kiradi.
Onglilikdan farqli o‘laroq, ongsizlikda amalga oshirilayotgan harakatlarni
maqsadli nazorat qilish, shuningdek, natijalarini baholash imkoniyati mavjud
emas.
Ongsizlik tushunchasi psixologik va falsafiy fikrlarning turli yo‘nalish
vakillari tomonidan quyidagi ko‘rinishlarda ta’riflanadi:
- axborotni qayta ishlashni bu jarayonni sub’ekt kechinmalari darajasida aks
ettirmagan holda amalga oshiruvchi miya faoliyati sifatida;
- sub’ekt tomonidan anglanmagan kechinmalar sifatida.
Ongsizlikda sub’ekt voqelikning o‘zini boshqa odamlar va hodisalar bilan
tenglashtirgan holda, ob’ektlar o‘rtasidagi mantiqiy qarama-qarshiliklar va
farqlarni u yoki bu muayyan belgilar bo‘yicha aniqlash orqali emas, balki, bevosita
emotsional his etish, identifikatsiya, emotsional ta’sirlanish, turli hodisalarning
aloqadorligi orqali bir qatorga birlashishi kabi o‘xshatish shakllari orqali boshidan
kechiradi. Ongsizlikda ko‘pincha o‘tmish, hozirgi va kelajak zamon u yoki bu
psixik aktga, masalan, tushda qo‘shilgan holda birgalikda mavjud bo‘ladi.
Ongsizlik sohasiga: biologik ehtiyojlar (jinsiy mayllar, tabiiy ehtiyojlar,
ozuqaga bo‘lgan ehtiyoj va boshqalar); anglanmagan mayllarni siqib chiqarish
127
(kimningdir muhabbatini qozonishga behuda urinish, amalga oshmagan orzular,
yashirin hafagarchilik); tushda sodir bo‘ladigan psixik hodisalar (tush ko‘rish);
sezilmaydigan, lekin real ta’sir ko‘rsatadigan ta’sirotlarga nisbatan javob
reaksiyalari («subsensor» ta’sirlanishlar); avval anglangan, lekin takrorlanishlar
tufayli avtomatlashgan va shuning uchun anglanmaydigan bo‘lib qolgan
harakatlar; maqsadi anglanmagan faoliyatga oid ayrim mayllar va boshqalar kiradi.
Anglanmagan hodisalarga bemor odam psixikasida yuzaga keladigan alahsirash,
gallyusinatsiyalar kabi ayrim patologik hodisalar ham kiradi.
Ongsizlik ko‘rinishlari to‘rt sinfga ajratiladi:
- ong usti hodisalari;
- shaxsning kelajakka yo‘naltirilgan mayllari ko‘rinishiga ega bo‘lgan
faoliyatning anglanmagan qo‘zg‘atuvchilari (anglanmaydigan motivlar va ma’noli
mayllar). Bu sinf hodisalari sub’ektning gipnotik holatdan chiqqandan so‘ng xulq-
atvorini tadqiq qilish natijasida aniqlangan;
- faoliyatning yo‘nalishli va barqaror bo‘lishini ta’minlaydigan, uning
bajarilish usullarining anglanmaydigan boshqaruvchilari (operatsional mayllar va
avtomatlashgan xulq-atvor stereotiplari). Ular avtomatlashtirilgan va ixtiyorsiz
harakatlarning boshqarilishi, masalan, masalalar echish jarayoni asosida yotadi va
anlanmagan tarzda oldindan seziladigan hodisalar va bo‘lib o‘tgan o‘xshash
vaziyatlardagi xulq-atvorning o‘tmish tajribasiga tayanadigan harakat usullari
obrazlariga bog‘liq bo‘ladi;
- subsensor idrokning ifodalanishi.
Falsafada birinchi bo‘lib ongsizlik haqidagi tasavvurlar sub’ekt ongida
mavjud bo‘lmagan psixik jarayonlar, usullar va holatlar yig‘indisi sifatida 18asrda
G.V.Leybnits tomonidan ifodalangan edi. 19 asrda ongsizlik psixologik
tadqiqotlarning predmetiga aylandi (I.F.Gerbert, G.T.Fexner, V.Vundt). Uni
o‘rganishga XIX asr oxirida psixopatalogiya sohasida bajarilgan Z.Freyd ishlari
turtki berdi. Uning fikriga ko‘ra ongda mavjud bo‘lmagan ongsizlik psixik
mazmun sifatida unga katta ta’sir ko‘rsatadi.
128
Z.Freyd nazariyasiga binoan inson psixikasida uch soha: ong, ongosti va
ongsizlik mavjud. Ong darajasiga u inson tomonidan anglanadigan va nazorat
qilinadiganlarning barchasini kiritgan. Ong osti sohasiga Freyd yashirin yoki latent
bilimlarni kiritgan edi. Bu insonga tegishli bo‘lgan, lekin ayni vaqtda ongda
mavjud bo‘lmagan bilimlardir. Bilimlar muayyan qo‘zg‘atuvchilar ta’siri ostida
aktuallashadi, masalan, Er - sayyora. SHunday qilib, ong – bu muztog‘ning ko‘zga
ko‘rinayotgan qismi, uning katta qismi esa inson tomonidan anglangan nazoratdan
yashirilgan.
Ongsizlik sohasi, Freyd bo‘yicha, umuman boshqa xossalarga ega. Ulardan
biri bu sohaning mazmuni anglanmasligidan, lekin xulq-atvorimizga katta ta’sir
ko‘rsatishidan iborat. Ongsizlik sohasi harakatchandir. Boshqa xossasi ongsizlik
sohasida joylashgan axborotning ongga qiyinchilik bilan o‘tishidan iborat. Bu ikki
mexanizm: siqib chiqarish va qarshilik ko‘rsatishlarning faoliyati bilan
tushuntiriladi.
Ongsizlik sohasini Z.Freyd, ong bilan kelishmaydigan motivatsion energiya
manbai deb hisoblagan edi. Ijtimoiy sohadagi taqiqlar, Freydga ko‘ra, ong
«nazorat»ini hosil qiladi, nevrotik asabiylashishlarda namoyon bo‘ladigan ong osti
mayllar energiyasini susaytiradi. Individ nizoli vaziyatlardan xalos bo‘lishga
intilib, himoya mexanizmlari – siqib chiqarish, sublimatsiya (o‘rin olish),
omilkorlik va regressiyaga murojaat qiladi.
SHunday qilib, insonning psixik faoliyati, uning psixikasi bir-biri bilan
o‘zaro bog‘liq bo‘lgan uch daraja: ongsizlik, ong osti va onglilikda faoliyat
ko‘rsatadi. Psixik faoliyatning ongsizlik darajasi tug‘ma instinktiv-refleksga
asoslangan faoliyat hisoblanadi; ong osti darajasi – ma’lum individ tajribasidagi
xulq-atvorining umumlashtirilgan, avtomatlashtirilgan bir qolipdagi nusxalari –
malakalari, ko‘nikmalari, odatlari, ichki tuyg‘ulari.
Tush ko‘rish, affekt, vahima, gipnoz, ishonch, umid, sevgi, turli
ko‘rinishdagi parapsixik hodisalar (bashorat qilish, telepatiya, ekstrasensor
hodisalar), fobiyalar, qo‘rquvlar, asabiy xayollar, o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan
129
xavotirlanish va oldindan quvonchni sezish – sanab o‘tilgan bu hodisalar
anglanmaydigan va ong osti hodisalari hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
