Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

1.
 
Etika fanining tadqiqot doirasi 
Etika bir necha ming yillik tarixga ega bo‗lgan qadimiy fan. U bizda ―
Ilmi ravish
‖, 
―Ilmi axloq‖
, 
―Axloq ilmi‖
, 
―Odobnoma‖
singari nomlar bilan atab kelingan. Ovrupoda esa 
―Etika‖ 
nomi bilan 
mashhur, biz ham yaqin-yaqingacha Shu atamani qo‗llar edik. Uni birinchi bo‗lib YUnon faylasufi 
Arastu 
muomalaga kiritgan. 
Aristotel (Aristoteles)(mil. av. 384-322)
– qadimgi Yunonistonda o‗ziga 
xos falsafiy ta‘limot yaratgan mashhur mutafakkir. Frakiyaning Stagira shahrida tug‗ilgan. Arastu fanlarni 
tasnif qilar ekan, ularni uch guruhga bo‗ladi ya‘ni: 
nazariy,amaliy va ijodiy.
Birinchi guruhga- 
falsafa, matematika va fizika fanlari; 
Ikkinchi guruhga
– etika va siyosat; 
Uchinchi guruhga
esa – san‘at, hunarmandchilik va amaliy fanlarni kiritadi. 
Aristotel fan taraqqiyotining o‗zigacha bo‗lgan barcha yutuqlarini umumlashtirib, fanlarning 
yagona tizimini yaratdi. Barcha fanlar borliqni tadqiq etish bilan mashg‗ul bo‗ladi. Ular o‗z mohiyatiga 
ko‗ra, nazariy jihatdan o‗zi xizmat qilish, ichki takomil vazifasini bajarish, amaliy inson xulq-atvori 
uchun dasturulamal vazifasini bajara oladigan g‗oyalar va ijodiy fanlar biron-bir naf-foyda yoki 
go‗zallikni ko‗zlagan bilimlarga bo‗linadi.
Nazariy fanlar umumlashtirish nuqtai nazaridan, o‗z navbatida (yuqoridagi birinchi guruhga e‘tibor 
bering) ―birinchi falsafa‖, matematika va fizikadan iboratdir. Birinichi falsafa barcha fanlardan yuqori 

---

326 
turadi. Barcha tabiiy va ijtimoiy ilmga erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, insoniyatni 
haqiqatga olib borishdir. Shundan kelib chiqqan holda, falsafaning predmetini tafakkur deb belgilash 
maqsadga muvofiq. Etika axloqiy tafakkur taraqqiyotini tadqiq etadi va amaliyotda insonni ezgulik orqali 
haqiqatga olib borishga xizmat qiladi. Shu bois uni axloq falsafasi yoxud ezgulik falsafasi deb atash 
mumkin. Bugungi kunda falsafiy fan sifatida uch yo‗nalishda ish olib boradi, ya‘ni axloqiy tafakkur 
taraqqiyotini tadqiq etar ekan, u axloqni:
birinchi-bayon qiladi; 
ikkinchi – tuShuntiradi; 
uchinchi – o‗rgatadi.
Fanlar qatlamining ikkinchi o‗rta bosqichini matematika tashkil etib, u jismlardan ajratish mumkin 
bo‗lmagan xossalarining mavhum jihatlaridan sof miqdoriy munosabatlarni o‗rganadi. Fizika esa 
fanlarning pastki qatlam bosqichini tashkil etib, jismlarning tabiatdagi holatlarini ochib berishni o‗z 
oldiga maqsad qilib qo‗yadi. 
Aristotelning fikricha, inson siyosiy mavjudot bo‗lib tug‗iladi. Jamiyatni davlatdan ajratib 
bo‗lmaydi. Jamiyat a‘zolari uch toifadan iborat bo‗lib, ular g‗oyat boylar, kambag‗allar va o‗rta hollarga 
bo‗linadi. Arastu boy va qashshoqlar toifalarini xush ko‗rmaydi, chunki jamiyatdagi barcha noxushliklar, 
siyosiy beqarorlik, turli-tuman tahdid aynan Shu toifalar tufayli Yuzaga keladi. Eng ideal, orzudagi toifa 
bu o‗rta hol kishilar toifasidir. Ular tufayli jamiyat rivoj topadi, el-yurt tinch, vaziyat barqarorlik tusini 
oladi. Arastuning axloq-odob to‗g‗risidagi g‗oyalari uning davlat, siyosatga oid qarashlarning davomidir. 
Arastu san‘at, hunarmandchilik, amaliy fanlarda insonning qadr-qimmati uning aqliy faoliyatida 
ko‗zga tashlanadi. Insonning baxt-saodati haqida fikr yuritib, mutafakkir uni tugallangan umrning kuch-
g‗ayrati-energiyasi deb ta‘riflaydi.
Shunday qilib, qadimgi yunonlar axloq haqidagi ta‘limotni fan darajasiga ko‗targanlar va ―Etika‖
(ta ethika) deb ataganlar. 
Hozirgi kunda bu fanni ilmiy va zamonaviy talablar nuqtai nazaridan ―Etika‖ deb atashni maqsadga 
muvofiq deb o‗ylaymiz. 
Bugungi kunda Etika fani nimani o‗rgatadi?