Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

fan falsafasi
ham amal qiladi va ilmiy bilish faoliyati muammolarini 
tadqiq etadi. Avvaliga unda ilmiy faoliyatni muayyan metodologik tamoyillar va normativ-mantiqiy 
ideallar bilan muvofiq holatga keltirish, aniqroq aytganda fanni fizika tili negizida unifikatsiya 
qilish vazifasi qo‗yilgan edi. U fizikalizmga qarab mo‗ljal olardi. Keyinchalik bilishning ijtimoiy-
madaniy omillariga qiziqish sezilarli darajada kuchaydi. Bilish jarayoniga normativ yondashuvning 
imkoniyatlari tor ekanligi namoyon bo‗lganidan so‗ng ilmiy bilish faoliyati me‘yorlarining 
relyativligi g‗oyasi tug‗ildi. Fan falsafasiga ijtimoiy-madaniy bilim (sotsiologiya, psixologiya, 
lingvistika, antropologia va kulturologiya) natijalari va metodlari kirib kela boshladi.
Borliq nima, degan savolga javob izlar ekan, falsafa borliqni eng avvalo inson mavjudligi 
dunyosi sifatida qayd etuvchi nuqtai nazarda to‗xtaydi. Bu o‗ziga xos tushunchalar apparatiga ega 
bo‗lgan ekzistensial falsafa
vujudga kelganini anglatadi. Ikkinchi jahon urushidan, insoniyat 
sivilizatsiyasida Yuz bergan tub o‗zgarishlardan so‗ng borliq insoniyat ko‗z o‗ngida metafizik 
dahshat, qo‗rquv, tashvish, zerikish va hatto behuzurlik tarzida namoyon bo‗ladi. Ekzistensial 
falsafa ikki yo‗nalishda – ham diniy, ham ateistik falsafa sifatida rivojlanadi. Diniy ekzistensial 
falsafa borliqni e‘tiqod sifatida tuShunadi, e‘tiqodni va ayni paytda uning inson borlig‗i ufqida 
paydo bo‗lishini «haqiqiy mavjudlik»ka erishish usuli deb e‘lon qiladi. Ateistik ekzistensializmda 
esa butunlay boshqacha kayfiyat hukm suradi. Ta‘riflarda ko‗p sonli ziddiyatlar mavjudligi tufayli 
Xudoning borligi inkor etiladi. Mustaqil va anonim tarzda o‗z-o‗zida mavjud bo‗lgan borliq ongga 
ega bo‗lishi mumkin emas, u insonga nisbatan rahmsizdir, bu esa amalda Xudo yo‗qligini anglatadi, 
degan xulosaga kelinadi.
Borliq hayot fenomeni sifatida, materiya va ruhning ajralishidan oldin Yuz bergan yaxlit 
organik jarayon sifatida talqin qilinganda hayot falsafasi
Yuz ko‗rsatadi. Bu erda birlamchi hayot 
voqeligi o‗zini turli xil ko‗rinishlarda namoyon etadi. Nitsshening volyuntarizmida u «hokimiyatga 
intilish» sifatida namoyon bo‗ladi. Bergson tasavvurida hayot kosmik yuksalish bo‗lib, uning 
mohiyati ong va o‗ta yuksak ong bilan belgilanadi. Diltey va Zimmel hayotni madaniy-tarixiy 
xususiyatga ega bo‗lgan kechinmalar oqimi sifatida tavsiflaydi. Biroq taklif qilingan talqinlarning 
barchasida hayot ijodiy shakllanish jarayoni sifatida namoyon bo‗ladi. 
Harakat, eng avvalo – oqilona unumli harakat sifatida tuShunilgan borliq bizni AQSHda 
ayniqsa keng tarqalgan pragmatizm sohasiga olib kiradi. Ushbu falsafiy konsepsiyaga ko‗ra har 
qanday harakat kelajakka qaratilgandir
. Amerikalik faylasuf Ch.Pirs (1839–1914)ning: «Narsa 
g‗oyasi uning hissiy oqibatlari g‗oyasidir», degan tezisi pragmatizmning manifesti sifatida qaralishi 
mumkin. Haqiqat u yoki bu g‗oyaning samaraliligi va ish qobiliyati, uning maqsadga erishish uchun 
foydaliligi demakdir.
Borliqqa intuitiv tarzda anglab etiladigan sir sifatida yondashuv, intuitivizm
deb nomlanadi. 
Intuitsiya intellektga qarama-qarshi turadi va predmetning mohiyatiga biron-bir manfaatni 
ko‗zlamasdan, xolisona nazar tashlashni, sub‘ekt va ob‘ekt o‗rtasidagi masofani qisqartirishni 
nazarda tutadi. Intuitivizmda bilim kechinma tarzida amal qiladi.
Borliq vaziyatlardan tarkib topsa va ularni talqin qilish usuli birinchi darajali ahamiyat kasb 
etsa, demak, bu erda gap germenevtika haqida boradi
. Uning doirasida tushunuvchi talqin qilish 
borliqni gavdalantirishning asosiy modusi hisoblanadi. Biror narsani tushunish uchun uni 
tushuntirish kerak, tushuntirish uchun esa – tushunish zarur.
Falsafiy muammolar mohiyatini tushunib etish, ularning eng muhimlarini aniqlash va nihoyat, 
falsafiy bilimlar bilan oshno bo‗lish – ko‗rsatilgan bo‗limlarni sinchiklab o‗rganish, bunda ularga 

---

49 
yaxlit bir butunning tarkibiy qismlari sifatida yondashish demakdir. Pirovardida biz falsafaning 
o‗ziga xos tili, o‗z yondashuvlari va metodlari, nihoyat, tabiat, jamiyat va tafakkurga oid eng 
muhim aloqalar, xossalar va qonunlarni o‗zida aks ettiruvchi umumiy tushunchalar – kategoriyalar 
tizimi vujudga kelganining guvohi bo‗lamiz. Bunda falsafadagi har bir bo‗lim yoki yo‗nalish ham 
o‗z tushunchalar apparatiga, ya‘ni bilimning faqat Shu sohasiga xos bo‗lgan va uning asosiy 
mohiyatini yoritib beradigan kategoriyalar tizimiga egadir.
Falsafada ko‗rib chiqilgan mavzular bilan bir qatorda shunday bilim sohalari ham mavjudki, 
ular qolgan barcha bilim sohalariga kirib boradi, ular bilan uyg‗unlashadi va ularni to‗ldiradi. 
Masalan, tabiat, jamiyat, inson va uning tafakkurida yuz beruvchi harakat, rivojlanish va 
o‗zgarishlar haqidagi falsafiy ta‘limot 
– 
dialektika ana Shunday bilim sohalaridan biri hisoblanadi.
Ob‘ektiv sabablarga ko‗ra falsafiy bilimning ayrim sohalari sezilarli darajada rivojlandi va 
vaqt o‗tishi bilan mustaqil falsafiy fanlarga aylandi. Bunday bilim sohalari qatoriga, masalan, 
insonning bilishni amalga oshirish shakllari, qonunlari va usullarini o‗rganadigan fan - mantiqni; 
ma‘naviyat va axloq haqidagi ta‘limot – etikani; go‗zallik qonunlariga muvofiq ijodning mohiyati 
va shakllari haqidagi fan – estetikani kiritish mumkin.
Shu ma‘noda falsafa tarixi fani alohida diqqatga sazovordir, zero u, mohiyat e‘tibori bilan, 
nafaqat falsafiy, balki tarixiy fan hisoblanadi. Ayni vaqtda u falsafiy bilim tarkibiga ham kiradi, 
chunki falsafiy tafakkurning vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishini, falsafiy g‗oyalar 
evolyusiyasi va xususiyatini turli faylasuflar, yo‗nalishlar, oqimlarning ta‘limotlarida qanday 
tavsiflangani nuqtai nazaridan o‗rganadi. Falsafa tarixi fanida falsafiy ta‘limotlarni tizimga solish va 
tasniflashga, matnlar, tarixiy sanalarni tahlil qilishga, daliliy material, biografik ma‘lumotlar 
yig‗ishga alohida e‘tibor beriladi. Shu munosabat bilan dunyoqarashni kengaytirish va 
teranlashtirishga, o‗z falsafiy yondashuvlarini yaratishga qaratilgan falsafani o‗rganish, uning tarixi, 
asosiy namoyandalari va eng muhim falsafiy asarlari bilan albatta tanishishni nazarda tutadi.