Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Bo‗ysunish 
munosabatida tushunchalardan birining hajmi ikkinchisining hajmiga to‗liq 
kirib, uni tashkil qiluvchi qism hisoblahadi.Masalan: 
A – Fan.
V – Mantiq
. 
Bu munosabatdagi tushunchalardan biri 
bo‗ysundiruvchi
(A), ikkinchisi (V) 
bo‗ysinuvchi 
bo‗lib, ular jins tur munosabatida bo‗ladi. 
Jins
tushuncha predmetlarning birorta sinfini, tur 
tushuncha esa Shu sinfga mansub predmetlarning bir guruhini yoki bittasini aks ettiradi. Mantiqda u 
yoki bu tushunchaning jins yoki tur ekanligi nisbiy xarakterga egadir. Har bir tushuncha o‗zidan 
umumiyroq tushunchaga nisbatan tur, kamroq umumlashgan tushunchaga nisbatan jinsdir. Masalan, 
milliy g‗oya,
fikr tushunchalari o‗rtasida quyidagi nisbat mavjud: «
G‗oya
» tushunchasi «
Fikr
» 
tushunchasiga nisbatan tur, «
Milliy g‗oya
» tushunchasiga nisbatan jins bo‗ladi. 
Sig‗ishmaydigan
tushunchalar hajmi jihatidan umumiylikka ega bo‗lmagan tushunchalar 
hisoblanib, bir sinfga kiruvchi har xil predmetlarni yoki predmetlar guruhini aks ettiradi. Ularning 
umumiyligi faqat ana Shunda. Bu tushunchalar o‗rtasida ham uch xil munosabat bor: birga 
bo‗ysunish, qarama-qarshilik zidlik. 
Birga bo‗ysunish munosabati qo‗yidagi tushunchalar o‗rtasida mavjuddir. 
A-Fan. 
V-Mantiq. 
S-Fizika. 
Bunda «
Mantiq
» va «
Fizika
» tushunchalari hajmlari jihatidan birgalikda «
Fan
» 
tushunchasining hajmiga bo‗ysunadi. 
Qarama-qarshilik munosabatidagi tushunchalarning hajmlari bir-birini istisno qiladi. Ular 
predmetning (predmetlar guruhining) qarama-qarshi belgilarini aks ettiradi, ya‘ni biri predmetning 
ma‘lum bir belgisini ifoda qilsa, ikkinchisi uni inkor qiluvchi boshqa belgini aks ettiradi. Qarama-
qarshilik munosabatidagi tushunchalar o‗zlari bo‗ysunadigan tushunchaning hajmini to‗liq egallay 
olmaydi. Masalan, «
Baland bo‗yli odam» va «Past bo‗yli odam» tushunchalari «Odam» 
tushunchasining hajmini to‗liq qoplay olmaydi. 
A-Odam. 
V-Baland bo‗yli odam. 
S-Past bo‗yli odam. 
А.
В 
В 
А 
А 
V 
А 
В 
С 
В
С 

---

282 
Zidlik
munosabatidagi tushunchalardan biri predmetning birorta xususiyatini ifoda qilsa, 
ikkinchisi uni inkor qiladi va mazmun jihatidan noaniq bo‗lib qoladi. Zidlik munosabatidagi 
tushunchalar, qarama-qarshilik munosabatidagi tushunchalardan farqli o‗laroq, bo‗ysundiruvchi 
tushunchaning hajmini to‗liq qoplaydi. Masalan,
A 
A-Odam. 
V-Baland bo‗yli odam. 
S- Baland bo‗yli emas odam. 
Tushunchalar o‗rtasidagi munosabatlarni aniqlash ularning mazmuni va hajmini 
aniqlashtirishga, ularni bog‗lab, bir fikr shaklidan boshqa fikr shakliga utishga yordam beradi. 
Masalan «
talaba
» va «
a‘lochi
» tushunchalari o‗rtasidagi munosabatni aniqlash asosida,«
Ba‘zi 
talabalar a‘lochilardir
» degan mulohaza shaklidagi fikrni hosil qilish mumkin
.