219
Yoshligidan ilm-fanga qiziqdi, hisob, huquq, din sohasini, shu-
ningdek, arab, fors, rus tillaridan chuqur saboq oldi.
U Makkaga,
Madinaga bordi, haj ziyoratini ado etib, Misr va Turkiya shaharlarida
bo‘ldi. Peterburg, Minsk, Qozon, Ufa, Orenburg va Nijniy Novgorod
kabi Rossiya shaharlarida yangi davr madaniyati bilan tanishdi.
Yosh Behbudiy dunyoqarashining shakllanishida Rossiya jadid-
chilik harakatining asoschisi Ismoilbek Gaspirinskiyning ta’siri katta
bo‘lgan.
Mahmudxo‘ja Behbudiy bolalarga diniy va dunyoviy ilm berish
bilan birga, millat farzandlarini zamonaviy ilm olish uchun taraqqiy
topgan mamlakatlardagi o‘quv yurtlariga yuborish kerak,
degan
masalani o‘rtaga tashladi. U quyidagi uch qoidani olg‘a suradi:
1.
Zamon talablaridan kelib chiqib, ish ko‘rish.
2.
Millat taqdiri va istiqbolini belgilovchi milliy kadrlarni
etishtirish.
3.
Milliy biqiqlikdan chiqib, dunyo miqyosida fikrlay oladigan,
chet ellar bilan siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma’naviy munosabatlarda
jahon andozalari darajasida ish yuritadigan millatga aylanish.
Uning tashabbusi bilan yangi usul maktablari ochildi. Adib bu
maktablar uchun 1904-1909-yillarda «Risolai asbobi savod», «Risolai
jug‘rofiyai umroniy», «Risolai jug‘rofiyai Rusiy», «Kitobat ul atfol»,
«Amaliyoti islom», «Muxtasar tarixi islom» kabi darslik va o‘quv
qo‘llanmalar yozadi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy ma’rifatni o‘stirish uchun maktabning
maorif sohasidagina xizmat qilib qolmasdan,
dramaturgiya va
matbuotni ham yo‘lga qo‘yadi. Uning «Padarkush» (1913) asari
o‘zbek dramasining ilk namunasidir. Muallifning «Milliy fojiya»
deb atalgan 3 parda, 4 manzarali bu dramasi hajman ixcham, tili
ravon va nihoyatda sodda edi. Bu asar o‘qimagan bolaning buzuq
yo‘llarga kirib, o‘z otasini o‘ldirgani, nodonlik va jaholat pand
berganligi haqida hikoya qiladi. «Padarkush»
dastlab Samarqandda
1914-yili 15-yanvarda sahnaga qo‘yiladi. Avloniyning «Turon» teatr
truppasi tomonidan Toshkentda 1914-yiln 27-fevralida namoyish
qilinadi. Boy rolini Abdulla Avloniy ijro etadi. O‘z maishatiga
o‘ralib, dunyoni unutgan millatdoshlarga spektakl kuchli ta’sir
ko‘rsatadi.
220
Xalqning dunyoqarashi, milliy ongni yuksaltirishda matbuotning
o‘rni juda muhimligini bilgan Mahmudxo‘ja Behbudiy 1913-yildan
matbuot ishlari bilan shug‘ullana boshlaydi.
U «Samarqand» gazetasi va «Oyna» jurnalini nashr etishda
bosh-qosh bo‘ldi. «Nashriyoti Behbudiya» nomi bilan o‘z xususiy
nashriyotini ochdi.
1914-yilning 29-mayidan boshlab Mahmudxo‘ja
Behbudiy
ikkinchi bor arab mamlakatlari bo‘ylab sayohat qiladi. Sayohat
xotiralari har jihatdan g‘oyat to‘kis bo‘lib, «Oyna» jurnalining 1914-
yil sonlarida chop etiladi. «Oyna» jurnali ma’rifat va madaniyat
tarqatishda juda katta xizmat qildi. Unda millat va uning haq-
huquqlari, tarixiga, til,
adabiyot masalalariga, dunyo ahvoliga doir
qiziqarli maqolalar, bahslar berib borildi. Ayniqsa, til masalasi
muallifning hamisha diqqat markazida turgan. Mahmudxo‘ja Behbu-
diy millat taraqqiyoti uchun bir necha tilni bilish shart deb,
hisoblaydi. Uning publitsist sifatidagi faoliyati adib iste’dodini juda
yorqin bir qirrasini tashkil etadi. O‘zining millat va vatan, jamiyat va
axloq haqidagi fikrlarini yuzlab maqola va
chiqishlarida teran ifoda
etdi. Ijtimoiy-siyosiy mavzudagi bu maqolalarning aksariyati o‘zbek
xalqining yangi yo‘nalishdagi milliy tafakkuri shakllanishida,
hayotga, turmushga yangicha qarashlari tug‘ilishida, haq-huquqlarini
tanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. «Turkiston idorasi», «Turkis-
tonda maktab jarida», «Buxoroda usuli jadid», «Yoshlarga murojaat»,
«Ehtiyoji millat», «Ikki emas, to‘rt til kerak» kabi publitsistik
maqolalari ana shunday xususiyatlarga ega.
Mahmudxo‘ja Behbudiyning ijtimoiy-falsafiy qarashlarida ma’-
rifatparvarlik g‘oyalari asosiy o‘rin tutadi. Mahmudxo‘ja Behbudiy
ilmu ma’rifat xalq ommasi tomonidan o‘zlashtirib olingandagina
ijtimoiy taraqqiyotda hal qiluvchi kuchga aylanadi, deb fikr yuritadi.
Islom Karimov ta’kidlaganidek, «Ayni
vaqtda bugungi murak-
kab va shiddatli zamonda jahonda o‘z o‘rnini topishga intiladigan
har qanday xalq va millat umumbashariy taraqqiyot yutuqlarini har
tomonlama chuqur va puxta egallashi shartligini barchamiz yaxshi
tushunamiz. Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Mahmudxo‘ja Behbudiy
o‘tgan asrning boshidayoq «Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va
ilm
lozimdur, zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga
poymol bo‘lur», degan haqqoniy fikrlar bilan Turkiston ahlining ongu
221
shuurini uyg‘otishga da’vat etgani bejiz emas, albatta. Bu so‘zlarning
qanchalik haqiqat ekanini bugungi yuksak tafakkur va texnologiyalar
zamoni ham isbotlamoqda».
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
